بوزجانی ، ابوالوفا ، محمدبن محمدبن یحیی بن اسماعیل بن عباس ، ریاضیدان و ستاره شناس برجستة خراسانی قرن چهارم . از مشهورترین دانشمندان مسلمان ، و منشأ نوآوریها و پژوهشهای زیادی ، بویژه در هندسه و ریاضیات و نجوم ، بوده است . او را با لقبهای «حاسب » (صفدی ، ج 1، ص 209) و «مهندس » (ابن خلّکان ، ج 5، ص 167) نامیده اند. در تمامی نوشته هایی که از او یاد شده نامش محمد ذکر شده است ، اما معلوم نیست که چرا احمدامین در تصحیح کتاب الامتاع و المؤانسة ابوحیّان توحیدی (ج 1، ص 50، پانویس 2) او را محمود نامیده است . بوزجانی ، به نوشتة ابن ندیم (ص 505)، در روز چهارشنبه اول رمضان 328 در بوزجان * به دنیا آمد. همین تاریخ را، بدون ذکر روز آن ، قفطی (ص 287ـ 288) و ابوالفداء (ج 2، ص 133) و ابن وردی (ج 1، ص 315) نیز تکرار کرده اند. بوزجانی از بزرگترین دانشمندان زمان خود به شمار می آمده ، و این ، از ذکر نام او در الفهرست ابن ندیم که معاصر بوزجانی بوده است ، پیداست . بخش مهمی از اطلاعات ما از زندگی بوزجانی نیز از همین کتاب به دست آمده است.
بوزجانی حساب و علم اعداد را نزد عموی خود، ابوعمرو مغازلی ، و دایی خود، ابوعبدالله محمدبن عنبسه آموخت و در 348 به بغداد مهاجرت کرد و در آنجا اقامت گزید و در همانجا درگذشت (ابن ندیم ، همانجا؛ ابن عبری ، ص 181؛ قفطی ، ص 288).
از جمله معدود آگاهیهایی که از خروج بوزجانی از بغداد وجود دارد، دیدار اوست با ابوحیّان توحیدی در شهر اَرَّجان (در نزدیکی بهبهان ) که پیش از 358 روی داده است ( الامتاع ، ج 1، ص 4؛ نیز رجوع کنید به کرمر، ص 298). بوزجانی در بغداد، علاوه بر کارهای علمی ، از جمله رصدها و پژوهشهای ستاره شناختی ، به امور دیوانی نیز می پرداخت . بوزجانی در 360، در مجلس مناظره ای که در دربار عزالدوله میان دو تن از متکلمان عصر برپا شده بود حضور داشته (کرمر، ص 259) و در سال 362 به همراه هیئتی برای آگاه کردن عزالدوله بختیار * از اوضاع بحرانی بغداد به کوفه رفته است (ابوحیان توحیدی ، الامتاع ، ج 3، ص 153ـ 155). بوزجانی در بغداد، سرپرستی بیمارستانی را نیز به عهده داشته است (کرمر، ص 300) و در دومین دیدار بین ابوحیّان توحیدی و بوزجانی ، که در 370 در بغداد اتفاق افتاد، ابوالوفا که از وضع بد مالی ابوحیّان با خبر شده بود، او را در همین بیمارستان به کار گماشت (همانجا). بین ابوحیّان و بوزجانی نامه هایی نیز رد و بدل شده است که امروز، دست کم یکی از این نامه ها، که به نام «رسالة فی شکوی البؤس و رجاء المعونة » نیز نامیده شده ، در دست است (ابوحیّان توحیدی ، الامتاع ، ج 3، ص 225؛ همو، رسائل ، ص 359ـ 368). بوزجانی همچنین ابوحیّان توحیدی را به ابوعبدالله حسین بن احمدبن سعدان معرفی کرد و ابوحیّان توحیدی کتاب الامتاع و المؤانسة خود را به خواست و تشویق بوزجانی به رشتة تحریر درآورد ( الامتاع ، ج 1، ص 2ـ10).
بوزجانی با ابوعلی حُبوبی ، ریاضیدان همعصر خویش ، نیز مکاتبه داشته است (رجوع کنید به ادامة مقاله ، آثار برجای مانده بوزجانی ). او با ابوریحان بیرونی نیز به همفکری پرداخته که قاعدتاً این همفکری از طریق مکاتبه صورت می گرفته است (رجوع کنید به ادامة مقاله ، پژوهشهای نجومی بوزجانی ). ابوحیّان توحیدی ( الامتاع ، ج 1، ص 2) و ابونصر عراق (ص 2) از او با لقب شیخ یاد کرده اند، و این اشاره ابونصر عراق که او را «شیخنا» خطاب کرده ، باعث شده است برخی بوزجانی را استاد ابونصر عراق بدانند ( ایرانیکا ، ذیل «ابوالوفا محمدبن محمد بوزجانی »)، اما قربانی (1365 ش ، ص 113) با دلایلی این نظر را رد کرده است .
نوآوریها و کوششهای بوزجانی در ریاضیات و نجوم زبانزد و مشهور است ، اما پژوهشهای او در موسیقی از اشتهار کمتری برخوردار است .
قفطی (ص 288) زمان مرگ بوزجانی را سوم رجب 388 ذکر کرده است ، اما ابن اثیر (ج 7، ص 493) سال 387 را ثبت کرده است . ادوارد ون دایک (ص 244) این تاریخ را به نادرست 376 آورده است . به سبب اشتهار و فعالیتهای بوزجانی ، یکی از دهانه های سطح کرة ماه ، به نام او خوانده شده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل مادّه ).
پژوهشهای ریاضی و نجومی بوزجانی . پژوهشهای علمی بوزجانی که ما از آنها آگاهی داریم پس از مهاجرت او از خراسان به بغداد صورت گرفته است ، و تنها صدیقی (ج 3، ص 410) از رصدخانه ای که او در بوزجان تأسیس کرده بوده نام برده است که در صورت صحت ، این کار باید پیش از مهاجرت او صورت گرفته باشد.
فعالیتهای علمی بوزجانی در بغداد، دامنة وسیعی از علوم مختلف ، چون هندسه و مثلثات و حساب و نجوم ، را دربر می گرفته و در هر کدام از اینها او به دستاوردهای بدیع و تازه ای رسیده است . کار مهم بوزجانی در مثلثات ابداع شکلِظلی * است (بوزجانی ، المجسطی ، گ 16 پ ، سطر 18، گ 17 ر، سطر 1) که در حل مثلث قائم الزاویة کروی به کار می رود. بوزجانی (همانجا) حالت خاص شکل مغنی * را در مثلث قائم الزاویه کروی نیز اثبات کرده است . قضیة اخیر در اثبات حالت کلی شکل مغنی برای مثلث کروی نامشخص به کار می رود (ابوریحان بیرونی ، 1985، ص 121، 123، 149، 151؛ قربانی ، 1374ش ، ص 218ـ219). اثبات حالت کلی شکلِ مغنی را هم به بوزجانی نسبت داده اند ولی در این انتساب تردیدهایی وجود دارد. این که از بین ابونصر عراق ، بوزجانی ، حامدبن خضر خجندی و کوشیار گیلانی کدام یک نخستین بار به این رابطه دست یافته ، محل بحث است (قربانی و شیخان ، ص 7)؛ ابوریحان بیرونی در مقالید علم الهیئِه (ص 111) ابداع این قضیه را به استاد خود، ابونصر عراق ، نسبت داده است . اما این فرض نیز وجود دارد که ابونصر عراق و بوزجانی هر یک مستقل از دیگری به این رابطه دست یافته باشند (قربانی و شیخان ، همانجا). خواجه نصیرالدین طوسی نیز در کتاب کشف القناع عن اسرار شکل القطّاع (ص 94) می گوید که هم ابونصر عراق هم ابوالوفا مدعی ابداع این روش بوده اند. او (ص 99ـ100) هم برهان ابونصر عراق و هم برهان ابوالوفا برای شکلِ مغنی را ذکر کرده است (نیز رجوع کنید به نالینو، ص 304ـ305).
بوزجانی در یکی از رسایل خود از دو روش مبتنی بر مثلثات کروی برای تعیین فاصلة بغداد تا مکة معظمه استفاده کرده است (آقایانی چاوشی ، ص 146ـ151). او همچنین روشهای گوناگونی برای رسم شکلهای مختلف هندسی با خط کش و پرگاری که فتحة آن ثابت شده باشد، ابداع کرده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا؛ قربانی و شیخان ، ص 28ـ42).
عمدة پژوهشها و نوآوریهای ریاضی بوزجانی در مهمترین کتاب ریاضی او، کتاب فی مایحتاج الیه الکُتّاب و العُمّال من علم الحساب ذکر شده است . در سه منزل (فصل ) نخست این کتاب ، بوزجانی به بررسی اصول نظری ریاضی پرداخته و مفاهیم جدیدی چون انواع کسرها براساس تقسیم بندی و یافته های خود (بوزجانی ، 1971، ص 71ـ72)، محاسبة آنها و بسط کسرهای مرکب به کسرهای اصلی با استفاده از قواعد مخصوص و جدولهای کمکی (همان ، ص 120ـ122؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا) ارائه کرده است . بوزجانی روشی ابداع کرد که به کمک آن نسبت به روشهای پیشین ، کسرها با سرعت بیشتری ساده می شوند. او در منزل دوم ، نخستین مورد کاربرد اعداد منفی در تاریخ ریاضیات در جهان اسلام را آورده و از اصطلاح «دَیْن » (وام ) برای این مفهوم استفاده کرده است (بوزجانی ، 1971، ص 198؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). از میان مسائل ریاضی مختلفی که بوزجانی با آنها روبرو بوده است ، عمر خیام از مسئله ای یاد می کند که ابوسهل کوهی و ابوالوفای بوزجانی و ابوحامد صاغانی در دربار عضدالدوله ، مدتهای مدید برای حل آن کوشیدند، اما موفق نشدند؛ و در نهایت ، ابوالجود محمدبن احمدبن لیث ، از ریاضیدانان همعصر ابوریحان بیرونی ، موفق به حل آن شد. این مسئله عبارت است از یافتن دو عدد که مجموع آنها ده و مجموع مربع آنها و خارج قسمت عدد بزرگتر به عدد کوچکتر برابر 72 باشد (مصاحب ، ص 268). بوزجانی ، جیب زاویة نیم درجه را با دقت 5 رقم شصتگانی به دست آورد (بتّانی ، ص 154) که تا رقم چهارم شصتگانی یا تا رقم هشتم دهدهی با مقدار حقیقی مطابقت دارد (وپکه ، 1860، ص 300؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا).
پژوهشهای نجومی بوزجانی ، در ناحیه ای در بغداد به نام باب التِّبْن و در زمان حکومت عزالدولة دیلمی ، انجام می شده است (ابوریحان بیرونی ، 1352ش ، ص 74). به نظر صاییلی (ص 112) این محل را باید رصدخانة شخصی ابوالوفا دانست . یکی از مهمترین کارهای نجومی ابوالوفا، که اطلاعاتی از آن باقی مانده ، همکاری او با ابوریحان بیرونی در رصد ماه گرفتگی ، در 387 بوده است ، ابوریحان در خوارزم (به طول جغرافیایی ’10 59 شرقی ) با ابوالوفا در بغداد (به طول جغرافیایی ’26 44 شرقی ) قرار گذاشتند که هر دو آن را رصد نمایند و این کار برای یافتن اختلاف طول جغرافیایی این دو شهر صورت گرفت (ابوریحان بیرونی ، 1352ش ، ص 218). به نوشتة ابوریحان بیرونی (همانجا) در نتیجة این همکاری ، اختلاف ساعت میان نصف النهارهای این دو شهر نزدیک به یک ساعت استخراج گردید که به مقدار واقعی بسیار نزدیک است . ابوریحان بیرونی (1352ش ، ص 74ـ75) همچنین از رصدهایی که ابوالوفا در سالهای 365 و 366 در بغداد انجام داده یاد می کند. بر اساس نوشتة ابوریحان بیرونی ابوالوفا در کتاب المجسطی خود (رجوع کنید به ادامة مقاله ) مقدار میل کلی را ’35 23 به دست آورده بود (همانجا) که کاملاً برابر مقدار امروزی آن ، ولی ً35 بیشتر از مقدار آن در زمان بوزجانی (قرن چهارم هجری ) بوده است (بتّانی ، ص 160). ابوریحان بیرونی (1352ش ، ص 75) همچنین عرض بغداد را، به نقل از المجسطی بوزجانی ، ’25 33 نوشته است .
بوزجانی با رصدخانه ای که شرف الدوله (از امیران آل بویه ، متوفی 379) در بغداد تأسیس کرده بود همکاری می کرد. سرپرستی ستاره شناسان این رصدخانه با ابوسهل بیژن بن رستم کوهی بوده است و همکاران او، پس از آنکه رصد خود را به پایان رسانیدند، جملگی نسبت به صحت اعمال خود گواهی نامه ای تهیه کردند. ابوالوفا بوزجانی به همراه رستم کوهی و افراد دیگری ، چون صاغانی و ابوالحسن مغربی و ابوالحسین خوزی ، از جمله امضاکنندگان این گواهی نامه بودند (قفطی ، ص 353). در زیج ممتحنِ یحیی بن ابی منصور (رجوع کنید به بنومنجم * ) نسخة کتابخانة اسکوریال که به کوشش سزگین به چاپ رسیده صفحه ای شامل مشخصه های منسوب به بوزجانی وجود دارد (ص 98). ابوریحان بیرونی نیز در دو جا (1372ـ1375، ج 2، ص 654، 674) از محاسبة مدت طول فصلهای بهار و تابستان براساس یافته های ابوالوفا، و نیز از رصد محل اوج شمس (همان ، ج 2، ص 677)، که او انجام داده بود، خبر می دهد. ابوریحان بیرونی (1923، ص 25) همچنین نوشته است که بوزجانی به محاسبة ادوار (روزهای گذشته از مبدأ یک تاریخ خاص ) بر اساس رصدهای بطلمیوس یا اصحاب امتحان ] ممتحن [ ، اقدام نموده است .
در غرب ، تاکنون پژوهشهای زیادی دربارة بوزجانی صورت گرفته است که از آن جمله است پژوهش جنجال برانگیز سدیو ریاضیدان و ستاره شناس فرانسوی ، در 1836 میلادی ؛ او در این پژوهش ، ادعا می کند که بوزجانی ، نُه قرن پیش از تیکو براهه ، منجم دانمارکی (متوفی 1601 میلادی )، «اختلاف سوم حرکت ماه » ] اختلاف محاذاة [ را کشف کرده بوده است . این ادعا بحثهای زیادی در انجمنهای علمی فرانسه به وجود آورد تا اینکه کارا دو وو در 1892 میلادی ، ضمن معرفی کتاب المجسطی بوزجانی ، این ادعای سدیو را رد کرد (قربانی ، 1365 ش ، ص 160ـ161).
آثار مفقود بوزجانی . از مجموعة کتابهای مفقود بوزجانی ، ابن ندیم (ص 505ـ506) اینها را به او نسبت
داده است : 1) کتاب تفسیر کتاب خوارزمی فی الجبر و المقابلة ؛ 2) کتاب تفسیر دیوفنطس فی الجبر ؛ 3) کتاب البراهین علی القضایا التی استعمل دیوفنطس فی کتابه و علی ما استعمله هو فی التفسیر ؛ 4) کتاب استخراج ضلع المکعب و مال المال و مایترکب منهما که موضوع آن حل هندسی معادلات =a 4 x ، =a 3 x و =b 3 +ax 4 x است ؛ 5) کتاب زیج الکامل که به نوشتة ابن ندیم (همانجا) در سه مقاله بوده است . نیامدن نام کتاب المجسطی ابوالوفا (رجوع کنید به ادامة مقاله ) در الفهرست ، باعث این گمان شده است که گویا الکامل همان المجسطی باشد ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا؛ دانشنامة ایران و اسلام ، ذیل «ابوالوفای بوزجانی »)، اما قربانی (1365 ش ، ص 166ـ167) این گمان را رد کرده است ؛ 6) زیج الواضح یکی دیگر از زیجهای منسوب به ابوالوفا است که مشخصه های نجومی مذکور در آن مورد استفادة مؤلفان پس از وی قرار گرفت (کندی ، ص 48). ابوریحان بیرونی در افراد المقال (ص 51، 55) از زیج ابوالوفا نام می برد، اما روشن نیست که منظور او همان زیج الواضح باشد. ابن ندیم (ص 506) این کتاب را نیز دارای سه مقاله دانسته است ؛ 7) او همچنین (ص 479) از شرح ابوالوفا بر اصول اقلیدس خبر می دهد که موفق به اتمام آن نشده است .
قفطی (ص 288) نیز کتاب تفسیر کتاب ابرخس فی الجبر و کتاب العمل بالجدول الستینی را علاوه بر کتابهای یاد شده ، به او نسبت داده است . پینگری ( ایرانیکا ، همانجا) این کتاب را به احتمال بخشی از کتاب المنازل دانسته است . اگرچه از کتاب ابرخس * (هیپارخوس ) در جبر اطلاعی در دست نیست ، اما ابن ندیم نیز (ص 484) هنگام ذکر ابرخس می گوید که بوزجانی آن را ترجمه ، شرح و اصلاح کرده است . بغدادی (ج 2، ستون 55 ـ56) کتاب مطالع العلوم المتعلمین را که ابن ندیم (ص 506) به عموی بوزجانی نسبت داده ، از خود ابوالوفا می داند.
ابن خلّکان (ج 5، ص 167) کتابی در استخراج اوتار به بوزجانی نسبت داده است . وپکه قولی از بوزجانی در یک نسخة خطی عربی دربارة اندازه گیری محیط دایره یافته است که به موضوع رسالة مورد نظر ارتباط دارد (1860، ص 286ـ 288) قربانی و شیخان (ص 191ـ192) این متن و بررسی ریاضی آن را از مقالة وپکه به فارسی برگردانیده اند.
ابن اکفانی (ص 93) از کتاب مختصر فی فن الایقاع بوزجانی در موسیقی نام برده است .
آثار برجای ماندة بوزجانی . 1) المجسطی ، یکی از کتابهای مهم بوزجانی در ریاضی و هیئت است که سزگین (ج 6، ص 223) نسخه ای ناقص از آن را در پاریس معرفی کرده است . کندی (ص 48) این کتاب را همان زیج الواضح او می داند که نتیجة رصدهای ابوالوفا و همکارانش در حوالی 360 در بغداد بوده است (همانجا). کارا دو وو (ص 408ـ471) مطالب کتاب المجسطی ابوالوفا را بر اساس نسخة پاریس بررسی کرده است . طبق توضیحات او، این کتاب را می توان به سه بخش عمده شامل مثلثات ، به کار بردن دستورهای مثلثاتی دربارة رصدها، و فرضیة سیارات تقسیم کرد (نیز رجوع کنید به قربانی ، 1365 ش ، ص 166)؛ 2) کتاب فی مایحتاج الیه الصانع من اعمال الهندسه ، کتاب بوزجانی در هندسه که نام آن در الفهرست نیامده است و سزگین (ج 5، ص 324) چند نسخة خطی از آن را معرفی کرده است . این کتاب را، که معمولاً به اختصار اعمال هندسی خوانده می شود، یکبار نجم الدین محمود و ابواسحاق کوبنانی (قربانی ، ص 61) و بار دیگر مترجمی ناشناخته تحت عنوان کتاب تجارت به فارسی ترجمه و کمال الدین ابن یونس و محمدباقر یزدی آن را به عربی و فارسی شرح کرده اند (همان ، ص 162ـ163؛ استوری ، ج 2، بخش 1، ص 2ـ3). در شرح فارسی محمدباقر یزدی با عنوان فتوحات غیبیه نام این اثر براهین اعمال الهندسیة آمده و پینگری ( ایرانیکا ، همانجا) به نادرست براهین اعمال الهندسیة را رسالة مستقلی از بوزجانی دانسته است . وپکه معتقد است که اعمال هندسی از ابوالوفا نیست ، بلکه یکی از شاگردانش از روی درسهای ابوالوفا آن را پدید آورده است (1855، ص 218ـ219). وی (1855 میلادی ) این کتاب را براساس ترجمة فارسی آن به فرانسه ترجمه و تجزیه و تحلیل کرده است . کراسنووا نیز در 1966 ترجمة روسی این کتاب را، بر اساس نسخة استانبول منتشر کرده است . قربانی و شیخان (ص 110ـ181) عکس نسخه ای از این کتاب محفوظ در کتابخانة ایاصوفیه را به طور کامل به چاپ رسانده اند؛ تحریر نه چندان دقیقی نیز از ترجمة نجم الدین محمود و ابواسحاق کوبنانی از این کتاب را علیرضا جذبی با عنوان هندسة ایرانی : کاربرد هندسه در عمل در 1369 ش انتشار داده است . سزگین (ج 5، ص 296) و قربانی (1365 ش ، ص 341) نسخه ای از کتاب الحیل الروحانیة و الاسرار الطبیعیة فی دقائق الاشکال الهندسیة ، محفوظ در اوپسالای سوئد، را معرفی کرده ، آن را به ابونصر فارابی نسبت داده اند و احتمال داده اند که بوزجانی در تألیف کتاب فی مایحتاج … از آن استفاده کرده باشد، اما این نسخه در اصل دستنویسی از کتاب فی مایحتاج … است که برگهای افزوده به ابتدا و انتهای آن باعث انتساب نادرست آن به فارابی شده است . 3) کتاب فی مایحتاج الیه الکتاب و العمال و غیرهم من علم الحساب ، مهمترین کتاب ابوالوفا در حساب است که آن را منازل ، یا منازل السبع نیز می نامند (صفدی ، همانجا؛ قربانی ، 1365 ش ، ص 161). این کتاب را بوزجانی به نام عضدالدولة دیلمی (بوزجانی ، 1971، ص 64) تألیف کرده است . سه فصل اول این کتاب دربارة اعمال حساب و مساحت و چهار فصل دیگر آن دربارة صرافی ، تجارت ، مالیات و مانند آن است . سزگین (ج 5، ص 323ـ324) چند نسخة خطی از این کتاب را معرفی کرده ، و سعیدان در 1350ش / 1971، این کتاب را بر اساس دو نسخة خطی تصحیح و چاپ کرده است . علاوه بر نسخه هایی که سعیدان (بوزجانی ، 1971، مقدمه ، ص 56) و سزگین (همانجا) ذکر کرده اند نسخه هایی نیز در دوبلین (کتابخانة چستربیتی ، ج 7، ص 66) و اسکوریال (روزنفلد، ج 2، ص 178) وجود دارد. وپکه (1855 میلادی ) عناوین بابهای این کتاب را به زبان فرانسه ترجمه کرده و مدوی نیز قسمتهایی از آن را به روسی برگردانده است (سزگین ، ج 5، ص 324).
در باب آخر (هفتم ) از منزل سوم این کتاب ، بوزجانی به شرح ساخت آلتی برای اندازه گیری فاصله ها، ارتفاع کوهها، عرض رودخانه ها و عمق چاهها و کارهایی از این قبیل پرداخته است (بوزجانی ، 1971، ص 269ـ276). این وسیله از عضاده ای با دولِبْنِه تشکیل می شد که بر روی سطحی افقی نصب می شد و بسیاری از کارهای اسطرلاب را انجام می داد و ظاهراً بی شباهت به ربع دیواری نبود؛ 4) زیج شامل ، یکی از زیجهایی است که آن را به بوزجانی نسبت می دهند (سزگین ، ج 5، ص 324ـ325) اما کندی (ص 28) انتساب این کتاب را به بوزجانی رد کرده است . علاءالدین القوشی المنانی شرحی به نام الکامل بر این کتاب نوشته است (سزگین ، همانجا؛ ون دایک ، ص 244)؛ 5) رساله فی ترکیب عدد الوفق فی المربعات ، رساله ای دربارة مربعهای وفقی است که سزگین (ج 5، ص 324) نسخه ای از آن را که در ترکیه محفوظ است ، معرفی کرده است ؛ 6) رساله فی جمع اضلاع المربعات و المکعبات و اخذ تفاضلهما ، رساله ای است که بوزجانی در پاسخ پرسش ابوبشر حسن بن سهل منجم تکریتی نوشته است (آستان قدس رضوی ، ج 8، ص 348). نسخة منحصر به فرد این اثر در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد (همانجا). بوزجانی این رساله را به نام بهاءالدوله ابونصر فیروز (361ـ403)، پادشاه آل بویه ، نوشته است (نسخة خطی این کتاب ، ص 2)؛ 7) رسالة الارثماطیقی (سزگین ، همانجا) که آن را المدخل الی صناعة الارثماطیقا (همان ، ج 5، ص 403) و المدخل الحفظی الی صناعة الارثماطیقا (روزنفلد، ج 2، ص 177) نیز می نامند. سزگین (ج 5، ص 324) چند نسخه از دستنویسهای این کتاب را معرفی کرده است ؛ 8) رساله فی معرفة الابعاد بین المساکن ، رسالة کوتاهی است که بوزجانی در آن با دو روش متفاوت فاصلة شهر بغداد تا مکه را تعیین کرده است . از این رساله نسخه ای در مجموعة خطی به نام دستور المنجمین در پاریس نگهداری می شود (آقایانی چاوشی ، ص 144). آقایانی چاوشی (ص 143ـ155) این رساله را بررسی کرده و به پژوهش کندی دربارة این رساله ، با عنوان > «ابوالوفا فاصلة بغداد تا مکه را محاسبه می کند» < ، اشاره نموده است ؛ 9) رسالة فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک ، که نام کامل آن رسالة الی احمدبن علی بن السکر فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک من قوس النهار و ارتفاع نصف النهار و ارتفاع الوقت است (بوزجانی ، 1367، ص 1) و رساله ای است که بوزجانی در پاسخ سؤال احمدبن علی بن السکر برای تعیین اوقات روز از روی ارتفاع خورشید نوشته است . این رساله ، که نسخه ای از آن در هند وجود دارد (سزگین ، همانجا)، در مجموعة الرسائل المتفرقة فی الهیئة للمتقدمین و معاصری البیرونی در 1367 در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است و ن . نادر متن آن را از نظر ریاضی مورد بررسی قرار داده است ؛ 10) رسالة قوس قزح که سزگین (ج 6، ص 224) نسخه ای از آن را، که در مصر است ، معرفی کرده است ؛ 11) جواب ابی الوفا محمدبن محمد البوزجانی عما سأله الفقیه ابوعلی بن حارث الحبوبی عن ایجاد مساحة المثلث بدلالة الاضلاع بدون معرفة الارتفاع . این رساله را به نام مساحة المثلث (رجب و کندی ، ص 128) نیز معرفی کرده اند. روش بوزجانی در این رساله ، یعنی یافتن مساحت مثلث با استفاده از اضلاع آن بدون آنکه ارتفاعش در دست باشد، تکامل یافتة روش ایرن (هرون ) اسکندرانی (قرن اول میلادی ) است . کندی و موالدی (ص 50 ـ53) محتویات این رساله را از نظر هندسی بررسی کرده اند؛ 12) رساله ای دربارة انواع عدد و نسبت که آن را با نامهای رساله فی النسب و التعریفات (سزگین ، ج 5، ص 324؛ قربانی ، 1365 ش ، ص 164) و رسالة فی الحساب (نسخة کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ش 6657) و رسالة فی الاصطلاحات الریاضیة (نسخة کتابخانة شخصی حسن نراقی که میکروفیلمی از آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است رجوع کنید به دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد، ج 2، ص 187) خوانده اند. این گمان قربانی (1365 ش ، همانجا) که این رساله ممکن است جزئی از کتاب مایحتاج الیه الکتاب و العمّال من علم الحساب باشد، صحیح نیست ؛ 13) کتاب فی عمل المسطرة و البرکار و الکونیا . روزنفلد (ج 2، ص 179) و طوقان (ص 230) نسخه ای از آن را در قاهره معرفی کرده اند؛ 14)رساله ای در هندسه از بوزجانی متعلق به کتابخانة ظاهریه که در فهرست آن کتابخانه (دارالکتب الظاهریة ، ص 82) شرح مجسطی نامیده شده است . این کتاب در سیزده مقاله نوشته شده و با توجه به عناوین بابهای آن ، ارتباطی با مجسطی بطلمیوس یا بوزجانی ندارد.
منابع : آستان قدس رضوی . کتابخانه ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 8 ، تألیف احمد گلچین معانی ، مشهد 1350ش ؛ جعفر آقایانی چاوشی ، «روش ابوالوفای بوزجانی برای محاسبة فاصلة بغداد تا مکة معظمه »، فرهنگ (ویژة تاریخ علم )، سال 9 و 10، ش 20ـ21 (زمستان 1375)؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، ج 7، چاپ محمد یوسف ، بیروت 1407/1987؛ ابن اکفانی ، کتاب ارشاد القاصد الی أسنی المقاصد ، مصر 1318/1900؛ ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، قم 1364ش ؛ ابن عبری ، تاریخ مختصر الدول ، بیروت ] بی تا. [ ؛ ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، تهران 1366ش ؛ ابن وردی ، تاریخ ابن الوردی ، قاهره 1285؛ اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر ، قاهره 1325ـ1326/1907ـ 1908؛ علی بن محمد ابوحیان توحیدی ، رسائل ابی حیان توحیدی ، چاپ ابراهیم کیلانی ، ] دمشق ، بی تا. [ ؛ همو، کتاب الامتاع و المؤانسة ، چاپ احمد امین و احمد زین ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة ، چاپ ادوارد زاخائو، لایپزیگ 1923؛ همو، رسائل البیرونی : افراد المقال فی امر الظلال ، حیدرآباد دکن 1367/ 1948؛ همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ 1375/ 1954ـ1956؛ همو، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن ، ترجمة احمد آرام ، تهران 1352ش ؛ ابونصر عراق ، رسائل ابی نصر منصوربن عراق الی البیرونی : القسی الفلکیة ، حیدرآباد دکن 1367؛ اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 6، بیروت 1410/1990؛ محمدبن محمد بوزجانی ، رسالة فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک ، حیدرآباد 1367؛ همو، رسالة فی جمع اضلاع المربعات و المکعبات ، نسخة (1981)؛ زندگینامة علمی دانشوران ، زیرنظر احمد بیرشک ، تهران 1369 ش ـ ، ذیل «بوزجانی » (از آ. پ . یوشکه ویچ )؛ م .ر. صدیقی ، «ریاضیات و نجوم »، ترجمة احمد آرام در تاریخ فلسفه در اسلام ، به کوشش میان محمد شریف ، تهیه و گردآوری ترجمة فارسی زیرنظر نصرالله پورجوادی ، تهران 1362ـ 1370 ش ؛ خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 1، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1381/1962؛ قدری حافظ طوقان ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک ، بیروت ] تاریخ مقدمه 1963 [ ؛ ابوالقاسم قربانی ، تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی : تحریری نوین از بیرونی نامه ، تهران 1374 ش ؛ همو، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی : از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365 ش ؛ ابوالقاسم قربانی و محمدعلی شیخان ، بوزجانی نامه : شرح احوال و آثار ریاضی ابوالوفا بوزجانی ریاضیدان و منجم بزرگ ایرانی ، تهران 1371 ش ؛ علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء ، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛ عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961؛ چاپ افست بیروت ] بی تا. [ ؛ جوئل کرمر، احیای فرهنگی در عهد آل بویه : انسان گرایی در عصر رنسانس اسلامی ، ترجمة محمد سعید حنایی کاشانی ، تهران 1375 ش ؛ ادوارد استوارت کندی ، پژوهشی در زیجهای دورة اسلامی ، ترجمة محمد باقری ، تهران 1374 ش ؛ ادوارد استوارت کندی و مصطفی موالدی ، «ابوالوفاء البوزجانی و نظریة ایرن الاسکندرانی »، مجلة تاریخ العلوم العربیة ، ج 3، ش 1 (1979)؛ غلامحسین مصاحب ، حکیم عمرخیام به عنوان عالم جبر ، تهران 1339 ش ؛ احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش ؛ کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی ، ترجمة احمد آرام ، تهران ?] 1349 ش [ ؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، کشف القناع عن اسرار شکل القطاع ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، ش 5391؛ ادوارد ون دایک ، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر 1313/1896، چاپ افست قم 1409؛ یحیی بن ابی منصور، الزیج المأمونی الممتحن ، چاپ عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة اسکوریال ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت 1406/ 1986؛
Abu Rayhan B ¦âru ¦n ¦â, Kita ¦b Maqa ¦l i ¦d ـ i lm al-hay ف a: la trigonomإtrie sphإrique chez les Arabes de l’Est ب la fin du
x e siةcle , ed. and trans. by Marie-Thإrةse Debarnot, Paris 1985; Muh ¤ammad b. Dja ¦b ¦âr Batta ¦n ¦â, A l-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum… , Arabice , ed. C. A. Nallino, Rome 1899; Carra de Vaux, “L’Almajeste d’Abu ¦lwإfa al Buzdja ¦ni”, JA (1892); The Chester Beatty Library, A handlist of the Arabic manuscripts , by Arthur J. Arberry, vol. VII, Dublin 1964; Encyclopaedia Iranica , s.v. “Abu’l-Wafa ¦ ÝMoh ¤ammad b. Moh ¤ammad Bu ¦zja ¦n ¦â”, (by D. Pingree); B. A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekonva i ikh trudi ( VIII th -XVII th cent. ), Moscow 1983; Ayd ân Say âl â, The observatory in Islam , Ankara 1960; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984; C. A. Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. II, pt. I, London 1972; M. F. Woepcke, “Analyse et extrait d’un recueil de construction gإomإtriques par Aboأl Wafہ”, JA (1855); idem, “Sur une mesure de la circonfإrence du cercle, due aux astronomes arabes, et fondإe sur un calcul d’Aboأl Wafہ”, JA (1860).
Hits: 2
