بانکداری اسلامی و نحوه کار بانک اسلامی بدون بهره
بخش قبلی این مقاله با عنوان حذف بهره از نظام بانکی آغاز شد و در این بخش, نحوه کار بانک اسلامی تشریح میشود و اثبات این موضوع که میتوان در بانکداری اسلامی به طور کامل بهره را حذف و آن را جایگزین نمود در حالی که سوددهی در بانکداری اسلامی نیز قابل رقابت و در مواردی بیشتر باشد.
بانک اسلامی روي دو اساس ذیل استوار است
1. اساسی ثابت 2. اساسی متغیر.
اما اساس ثابت بانک اسلامی
بانک اسلامی براي همیشه و به طور جدي هر اندازه هم دشوار باشد ازداد و ستد ربا خودداري میکند. هنگامی که به کسی وامی بدهد به هیچ وجه براي طرف شرط نمیکند که هنگام پرداخت وام مبلغی اضافه بپردازد. و هنگامی که بانک از کسی وامی گرفت پرداخت چیزي را اضافه بر اصل وام به عهده نمیگیرد. این مطلب امري است ثابت که بانک اسلامی از آن تخلف نخواهد کرد. بله ممکن است بانک هنگام پرداخت وام تحت یک سلسله شرایط شرعی با وام گیرنده شرط اضافه پس دادن بنماید، یا اینکه هنگام دریافت وام از وام دهنده شرط اضافه پس دادن بپذیرد؛ ما خلاصۀ این نوع داد و ستد را ضمن این فصل بیان داشتیم، اما در این صورت دیگر (قرض) شرائط خود را از دست خواهد داد، و این نوع داد و ستد تابع احکام (قرض الحسنه) نخواهد بود، بلکه این داد و ستد تابع احکام (مضاربۀ اسلام) و انواع دیگر داد و ستدهاي شرعی خواهد بود که در جاي خود احکام آن بیان خواهد شد
بانک اسلامی در هر موردي جزئی و کلی از برنامه هاي اقتصادي اسلام الهام میگیرد، که آخرین و کاملترین سیستم قانونگذاري آسمانی است، و از نظر علمی و عملی برتري آن بر تمامی نظامهاي جهان ثابت شده است، و پیروزترین برنامهاي است که بشریت در طول تجربیات خود از پرتو آن نیکیهاي فراوان مشاهده نموده است… بنابر این منطق، هر نوع داد و ستدي که در بانکهاي امروزي رواج دارد، و با دستورات اسلامی مخالف میباشد بانک اسلامی در برابر آن تسلیم نخواهد شد، و از همان اول پایه هاي خود را روي اساس معینی پیاده میکند که با این نوع داد و ستدها مواجه نشود. و اینک براي توضیح این قسمت به یک نمونۀ توجه فرمائید: داد و ستد بین طرفین معامله از یکی از این چهار نوع خارج نیست:
نوع اول:
فروشنده، جنس نقدي خود را تحویل مشتري بدهد؛ و مشتري نیز بهاي نقد خود را تحویل فروشنده دهد، این نوع معامله در اصطلاح اقتصاد اسلامی به (فروش نقدي) نامیده میشود، زیرا جنس و بها هر دو نقد است.
نوع دوم:
فروشنده جنس نقد خود را تحویل مشتري بدهد، و لیکن مشتري پرداخت بهاي جنس را به آینده موکول نماید و این نوع داد و ستد در اصطلاح اقتصاد اسلامی (فروش نسیه) نامیده میشود، زیرا بهاي جنس در ذمۀ مشتري است و پس از مدتی داده خواهد شد.
نوع سوم:
مشتري بهاي جنس را تحویل فروشنده بدهد، ولیکن فروشنده پرداخت جنس را به مدتی بعد موکول نماید، و این نوع معامله در اصطلاح اقتصاد اسلامی (بیع سلف) نامیده میشود. زیرا سلف به معنی پیش خرید است، و در این معامله مشتري بهاي جنس را پیش از دریافت جنس پرداخته است.
نوع چهارم:
نه فروشنده جنس را نقد میدهد، و نه مشتري بهاي جنس را نقد میپردازد، بلکه هر دو با یکدیگر تنها گفتگو میکنن مثل اینکه با هم قرار میگذارند که فروشنده یک ماه دیگر جنس را تحویل دهد، و مشتري هم پس از دو ماه مثلا بهاي جنس را بپردازد. بنابر این آنچه که میان فروشنده و مشتري گذشته است تنها عقد معامله و التزام طرفین است، و این نوع معامله در اصطلاح اقتصاد اسلامی (بیع کالی به کالی) نامیده میشود یعنی: (فروش نسیه به نسیه)
نتیجه گیري:
از این چهار نوع معامله تنها اسلام سه نوع اول آن را قبول دارد، و نوع چهارم را رد میکند. بنابراین معامله (کالی به کالی) در اسلام درست نیست. روي این حساب:
سفته هائی که تنظیم آن روي واقعیت باشد، و در واقع کسی که سفته میدهد نسبت به کسی که سفته از او میگیرد مدیون باشد (و یک نوع سفته ساختگی نباشد). اینگونه سفته را در بانک اسلامی میتوان نقد کرد، و پول آن را دریافت نمود. اما این سفته را نمیتوان به عنوان نسیه فروخت، به این ترتیب که آن را با مدت معین بفروشند، زیرا این نوع معامله از نوع چهارم است که بیع (کالی به کالی) است، و جایز نیست. بله سفته هاي صوري که در واقع دینی در کار نیست و تنها ظاهر سازي است؛ اینگونه سفته ها، همانگونه که میتوان آنها را به صورت نقدي فروخت، به صورت نسیه هم میتوان آنها را فروخت. بنابراین در مورد سفتههاي واقعی بانک اسلامی به کارمندان خود اجازه نمیدهد که اینگونه سفته ها را به صورت نسیه بفروشند، بلکه میتوانند این سفته ها را براي مشتریان خود به صورت نقدي معامله کند. و معاملاتی از این قبیل که پیش بیاید بانک اسلامی یا آن را رد میکند، و یا آن را به صورت مشروعی تبدیل خواهد نمود.
بانک اسلامی، نه بانک بدون ربا
با توجه به اختلافاتی که بانک اسلامی نسبت به بانکهاي امروزي دارد، و چند نمونۀ آن ذکر شد نمیتوانیم روي بانک اسلامی (بانک بی ربا) نام بگذاریم، زیرا مورد اختلاف بانک اسلامی با بانکهاي امروزي تنها مسئله ربا نیست، بلکه علاوه بر ربا بانکهاي امروزي معاملات نامشروع دیگري نیز دارند که اسلام آن نوع معاملات را تجویز نکرده است. نظر به این جهت بود که ما نام آن را (بانک اسلامی) گذاشتیم نه (بانک بی ربا)
اما اساس متحول بانک اسلامی:
بانک اسلامی تمامی فعالیتهائی را که دیگر بانکها روزانه و سالیانه انجام میدهند، دارد، و تمام این فعالیتها را انجام میدهد، اما در تمام این فعالیتهاي بانک اسلامی یک شرط وجود دارد: که باید این فعالیت از کارهائی باشد که با قوانین اسلامی سازگار باشد، یا یکی از احکام اسلامی شامل آن باشد، و یا مصداق برخی از احکام کلی و مباحی باشد که در شریعت اسلام آمده است. و در این مورد بر خلاف تصور بعضیها این ملاحظه در کار نیست که نوع داد و ستد از انواعی باشد که در زمان پیامبر (ص) یا در زمان امامان (ع) رایج بوده است. براي نمونه نظام سفته ها به طور کلی نظامی است تازه که اخیراً با این شکل خاص بوجود آمده است، بانک اسلامی فعالیت در این زمینه را نیز جزء برنامه کار خود قرار میدهد، به استثناي چند بند آن که بر خلاف قوانین اقتصادي اسلام است. گرچه این نظام در عصر اول اسلام با این شکل وجود نداشته است، اما برخی از عمومات مواد قانون اسلام شامل آن میشود مانند این آیه از قرآن مجید:
(اي کسانی که ایمان آوردهاید به قرار خود وفادار باشید). و این گفتار از فرمایشات پیامبر اسلام: (مسلمانان به شرطهاي خود وفا دارند).
همانگونه که اصل (تشکیلات بانکی) در عصرهاي اولیۀ اسلام وجود نداشته است، ولی عمومات آیات قرآن مجید، و روایات سنت پیامبر (ص) شامل آن خواهد شد، و لذا از نظراسلام اساس تشکیلات بانکی جایز است البته با اصلاح قسمتهائی که گفته شد. و مانند: اسکناسهاي رایج که در جهان فعلی ما متداول است مثل تومان، دینار، دلار که در زمان حضرت رسول (ص) وجود نداشت، و در آن عصر پول رایج طلا و نقره یا اجناس دیگري از این قبیل بود که اینگونه پولها خود به خود بی آنکه احتیاج به اعتبارهاي دولتی و یا پشتوانه هائی داشته باشد داراي ارزش و نرخ واقعی بود.
با اینکه اسکناس در زمان پیامبر و ائمه (ع) نبوده است، ولی امروزه از نظر اسلام معاملۀ با آن جایز است، و اسکناس با پولهاي طلا و نقرة قدیم فرقی ندارد؛ زیرا عمومات قوانین اقتصادي اسلامی شامل آن خواهد شد. و بر این منوال بانک اسلامی هر نوع معامله و کاري که موجب استحکام و پیشرفت بنیهي اقتصادیش باشد انجام میدهد، اما با یک شرط که آن کارها و داد و ستدها مطابق قرآن و سنت باشد . و اینک به نحو اختصار به توضیح قسمتی از کارهاي بانک اسلامی میپردازیم
1 – وامی که بانک اسلامی میدهد؟
بانک اسلامی از سرمایۀ خود همانند بانکهاي دیگر وام میدهد، تنها فرقی که بانک اسلامی با سایر بانکها دارد آن است که بانک اسلامی چیزي علاوه بر مبلغی که به عنوان وام داده است از طرف نمیگیرد، همانگونه که پرداخت وامهاي خود را روي مصالح تشکیلات بانک اسلامی به افراد میپردازد:
الف . از جهت گیرندة وام، بانک اسلامی در مرتبۀ اول پیش از هر چیز به مشتریان خود وام میدهد، و برخی از افراد که بانک از
وجود اسامی آنان در لیستهاي خود به منظور تثبیت موقعیت خود بهرهبرداري میکند مانند کارمندان عالی رتبه، و افرادي هم از بازرگانان معروف که در آتیه به همکاري آنان نیازمند است، بانک این گونه افراد را روي مصالحی در پرداخت وام مقدم میدارد، البته سوء تفاهم نشود معناي این عمل این نیست که بانک به فقراء و افراد بی بضاعت وام نخواهد داد، نه اصولا بانک براي تقویت اقتصاد بینوایان است، ولکن به خاطر تثبیت موقعیت بانک و مصالحی که در بدو تأسیس بانک ایجاب میکند این افراد در گرفتن وام بر دیگران مقدم میافتند، تا در اثر رابطه با اینگونه افراد و جلب آنان و حسابهایشان بنیۀ اقتصادي بانک اسلامی تقویت شده سپس بتواند به فقراء و دیگران وام بدهد.
ب . از جهت میزان وام، بانک اسلامی یکباره نیمی از تمام سرمایه خود را وام نمیدهد، تنها به میزانی وام میدهد که هم کار دیگران را راه بیاندازد و هم کارهاي خودش دچار وقفه نشود.
ج . از لحاظ زمان وام، بانک اسلامی وامهاي خود را دو ماهه، یا شش ماهه، یا یکساله یا بیشتر یا کمتر طبق مصالح اجتماعی و
اقتصادي خود به مردم میپردازد
مراجعین بیشتر
برنامۀ وام بدون بهره از طرف بانک اسلامی موجب خواهد شد که افراد بسیاري مراجعه کنند قهراً بانک اسلامی میتواند از طریق مشروع از معاملات و مراجعات بازرگانی، و حوالجات؛ و دیگر داد و ستدهاي آنان خیلی بیشتر از سود نامشروع ربا بهره برداري کند.
براي نمونه: اگر در کربلاي مقدس به فرض سه بانک وجود داشته باشد، و فرض کنیم که مراجعین مختلف این سه بانک سی هزار نفر باشد به طور مساوي سهم هر یک از این سه بانک ده هزار مشتري خواهد بود، اگر به فرض یکی از این سه بانک اسلامی باشد؛ و از مراجعین خود ربا نگیرد، قهراً از میان این سی هزار نفر بیست هزار نفر به این بانک اسلامی مراجعه خواهند نمود، و به طور حتم استفادهاي که بانک اسلامی از سایر کارها و داد و ستدهاي این بیست هزار نفر میبرد از استفادهاي بانکهاي دیگر از داد و ستدها و رباي آن ده هزار نفر دارند بیشتر خواهد بود.
اینکه گفتیم: مراجعین بانک اسلامی از دیگر بانکها بیشتر خواهد شد، براي آن است که بانک اسلامی کار دیگر بانکها را براي مراجعین خود انجام میدهد و فعالیتها اقتصادي و بازرگانی مختلف دارد، و هر نوع استفادهاي که مردم از بانکهاي دیگر دارند در این بانک هم خواهند داشت، در مورد وام هم اگر مشتري بانک یک وقت احتیاج به وام پیدا کرد چه براي تجارت یا براي رفع احتیاجات ضروري منزل، بانک اسلامی بدون هیچ نوع اضافی و ربائی به او وام خواهد داد، ولی همین شخص اگر براي گرفتن وام به سایر بانکها مراجعه میکرد از او ربا میگرفتند.
بانک اسلامی که گفتیم: در مرتبۀ اول به مشتریان خود وام میدهد دربارة افرادي که با این بانک سرو کار ندارند مانند سایر بانکها رفتار میکند زیرا همین عمل موجب میشود که مشتريهاي بانک اسلامی هر چه سرمایه و پول دارند از بانکهاي رباخوار بیرون کشیده تحویل بانک اسلامی کنند.
سود بیشتر
اما اینکه سود بانک اسلامی از معاملات مختلف مشتريهایش بیشتر از ربائی است که آنها بدهند: براي اینکه اگر میزان سود بانک اسلامی را در سال از معالمات مختلف مشتریانش (از حوالجات، مضاربه، واردات و صادرات، وکالتها، و دیگر داد و ستدها) با استفادة نامشروع رباي بانک را از وامهاي مشتریان بسنجیم خواهیم دانست که سود معاملات دیگر چقدر بیشتر از سود رباي مشتریان خواهد بود، و براي اثبات گفتار ما کافی است که افراد مطلع صورت درآمدهاي سالیانۀ بانکهاي موجود را ببینند.
براي نمونه اگر فرض کنیم که مشتریان یک بانک ده هزار نفر باشد، بان ربا خوار از رباي وامهاي این عده اگر به فرض سالیان یک میلیون تومان سود ببرد، وقتی این عده به بانک اسلامی مراجعه کنند بدون شک سالیانه بانک اسلامی این مبلغ یک میلیون تومان ربا را خسارت خواهد نمود، اما چون بانک اسلامی مشتریانش حداقل دو برابر دیگر بانکها خواهد شد، از معاملات مختلف آن ده هزار نفر اضافی دیگر، سالیانه بیش از یک میلیون تومانی که خسارت نگرفتن ربا داشت سود خواهد برد.
وامی را که بانک اسلامی به مشتریان خود میدهد معمولا بر دو نوع است:
1. عدهاي این وام را به منظور نیازمندیهاي زندگی میگیرند، و قرض کننده پس از مدتی وامی را که گرفته است تحویل بانک اسلامی خواهد داد، بدون آنکه بانک اسلامی سودي از او مطالبه کند.
2. اما اگر قرض کننده بخواهد به منظور تجارت از بانک اسلامی وام بگیرد، قهراً از این پول هرچه سود ببرد از نظر حکم شرعی مال خود اوست، اما بانک اسلامی حق دارد که براي تجارت به افراد وام ندهد، بلکه با آنان قرار داد مضاربه منعقد کند، که با پول بانک تجارت کند و هرچه سود تجارت او بود سهمی مشاع از آن سود متعلق به بانک اسلامی باشد. مثلا: بازرگانی میخواهد از خارج جنسی وارد مملکت کند؛ و براي این منظور آمده است که از بانک اسلامی وام بگیرد، بانک اسلامی میتواند به او بگوید: ما این سرمایه را به عنوان قرض به شما نمیدهیم که تمام سودهاي آن مربوط به شما باشد. بلکه با شما قرار داد مضاربه میبندیم بدین ترتیب که سرمایه از ما باشد، وارد کردن جنس و فروش آن به عهدة شما و هرچه در این بین سود عاید سرمایه شد بین ما به نسبت معینی تقسیم شود (بسته به رضایت طرفین) نصف به نصف؛ یایک سوم و دو سوم، یا یک چهارم و سه چهارم، یا به نسبت کمتر یا بیشتر بنا به رضایت طرفین و مصالح عمومی بانک و شخص بازرگان البته در مورد افراد مختلف نظر بانک اسلامی اختلاف پیدا میکند و همیشه بانک اسلامی دقت میکند که میزان استفادهاش از قرض دادن به شخصی و مضاربه دادن به او کدام یک براي بانک مفید است؛ برخی افرادند که وام دادن به آنان براي بانک اسلامی چندان سودي نخواهد داشت
بانک اسلامی با اینگونه افراد قرار داد مضاربه میبندد و تحت عنوان (قرارداد مضاربه) سرمایه به آنان میدهد و طبق رضایت خود و طرف به نسبت معینی از او سود سرمایه را دریافت میکند، و به این گونه افراد به عنوان (قرض) پولی نمیدهد. اما گاهی ممکن است شخصی به بانک اسلامی مراجعه کند و از بانک (وام) بخواهد، که بانک اسلامی از وام دادن به او بیشتر استفاده کند تا مضاربۀ با او. مانند افراد سرشناسی که بودن نامهاي آنان در لیستهاي بانک اسلامی موجب رغبت و توجه مردم به سوي بانک خواهد شد، و بدین وسیله عدهاي حسابهاي خود را از بانکهاي دیگر بیرون کشیده به بانک اسلامی منتقل سازند. یا اینکه مراجعه کننده کسی باشد که معاملاتش در بانکهاي رباخوار است، بانک اسلامی به این فرد یک قلم وام میدهد تا او را جلب کند و مشتري خود سازد، تا حسابهاي خود را از بانکهاي دیگر به بانک اسلامی انتقال دهد، یا افرادي از این قبیل. بانک اسلامی به اینگونه افراد وام میدهد، و قهراً تمامی سودهاي حاصله از این سرمایه مربوط به شخص قرض کننده خواهد بود، و بانک اسلامی از سود او سهمی نخواهد داشت.
2 – وامی که بانک اسلامی میگیرد؟
بانک اسلامی هم از مردم وام میگیرد، ولی به آنان بهره نخواهد داد، و قرضی را که بانک اسلامی از مردم میگیرد میزان و مدت آن را طبق مصالح بانک محدود خواهند کرد. ممکن است برخی افراد تصور کنند که چون بانک اسلامی در مقابل وامهائی که میگیرد به کسی بهره نمیپردازد قهراً کمتر کسانی حاضر میشوند به بانک اسلامی وام بدهند زیرا مردم معمولا اموال خود را به کسانی قرض میدهند که سودي براي آنان داشته باشد، و به کسانی که تنها اصل سرمایه را به آنان برمیگردانند وام نخواهند داد. اما این خیال اشتباه است، زیرا اگر توجه بیشتري در وضع بانک اسلامی داشته باشیم خواهیم دانست که این تصور در مورد بانک اسلامی واقعیت ندارد. به جهت آنکه تسهیلات دیگري که بانک اسلامی براي مشتریان خود دارد، موجب خواهد شد که خود به خود اموال خود را در مواقع احتیاج در اختیار بانک اسلامی بگذارند. و اگر بانک اسلامی هیچ طریق دیگري براي جلب وامهاي مردم نداشته باشد، همین قرضهاي بی ربائی که به آنان میدهد براي
جلب وام از آنان کافی است.
زیرا بانک اسلامی میتواند اعلان کند که در درجۀ اول به کسانی وام بازرگانی خواهد داد که هنگام احتیاج بانک آنها نیز به بانک اسلامی وام بدهند، و این خود بهترین محرك مردم است که در مواقع احتیاج بانک وام در اختیار بانک بگذارند تا از این راه مورد توجه بانک قرار گیرند و بعداً در موقع نیازمنديهاي تجاري و غیره بتوانند وام بیشتري از بانک اسلامی دریافت کنند. و نیز بانک اسلامی میتواند نسبت عامی براي مشتریان خود تهیه کند و به میزان نسبتی که از مشتریان خود وام میگیرد به همان نسبت هم به آنان وام بدهد، و این نسبت خود، افراد را وادار میکند که در قرض دادن به بانک پیشقدم شوند. یا اینکه بانک براي مشتریانی که میخواهد از آنان وام بگیرد امتیازات بیشتري بر سایر مشتریان تعیین کند، با اینکه داد و ستدهاي او را بیشتر بپذیرد و یا وامهائی که به او میدهد دیرتر از دیگران از او پس بگیرد و از این قبیل تسهیلات و امتیازات که موجب میشود خود مشتري بخاطر اینگونه امتیازات با میل و رغبت به بانک اسلامی وام بپردازد. همانگونه که بانک اسلامی میتواند براي کسانی که در مواقع لزوم به بانک اسلامی قرض میدهند بدون شرط قبلی جوایز نقدي مخصوص و یا هدایائی در نظر بگیرد که این جوائز و هدایا بیش از میزان ربائی باشد که افراد از وام دادن به بانکهاي رباخوار دریافت میکنند، و این نیز خود وسیلۀ دیگري است که افراد را وادار میکند که بخاطر دریافت آنگونه جوائز به بانک اسلامی وام و از این نوع راههاي مشروع که گاهی بانکهاي دیگر و سایر مؤسسات اقتصادي جهان از آن طریق اقدام مینمایند بنابراین بانک اسلامی با این راه حلها که اشاره شد و نظایر آن در عین حال که توانسته است به قانون اسلام در منع ربا عمل کند، میتواند چرخ اقتصادي خود را به نحوي که سزاوار است و میخواهد بگرداند، و از طرفی هم مشتریان خود را نیز حفظ کرده، و نسبت به دیگر بانکها بر تعداد مشتریان خود افزوده باشد.
پس از آنکه بانک اسلامی از کسانی وامهائی گرفت، اگر از نظر اقتصادي بخواهد از این سرمایه سودي ببرد، میتواند این سرمایه را به مشتریان دیگر نه به صورت وام، بلکه به عنوان عقد (مضاربه) تحویل دهد، و باطراف خود به نسبت معینی شرط سود از تجارت با این سرمایه نماید. ولکن این عمل در مورد وامهاي تجارتی است که بانک اسلامی به کسانی از بازرگانان میدهد. اما در مورد وامهائی که بانک
اسلامی براي رفع نیازمنديهاي ضروري زندگی به افراد میدهد، از این وامها انتظار سود داشتن کاري است بر خلاف وجدان و انسانیت
3 – قبول سپردهها
بانک اسلامی سپرده هاي مردم را میپذیرد.
سپردهها عبارتند از اموال و پولهائی که مردم به منظور حفاظت و جلوگیري از اتلاف آنها به عنوان امانت به بانک میسپارند. سپردهها را میتوان به دو نوع تقسیم نمود:
نوع اول: سپردههائی که پول نیست، مانند سند هاي ملکی، جواهرات گران قیمت؛ و چیزهائی از این نوع، از اینگونه سپردهها بانک اسلامی به دو طریق میتواند استفاده کند:
1. در مقابل نگاهداري این اشیاء بانک اسلامی اجرتی براي خود دریافت نماید.
2. از اعتبار این اجناس استفاده کند، با اینکه قیمت این اجناس را به موجودي نقدي خود اضافه کند، که قهرا وقتی اعتبار بانک بیشتر شد، بهتر میتواند با سایر بانکهاي جهانی معاملات مختلفی انجام دهد؛ زیرا هر اندازه اعتبار بانک بیشتر باشد قدرت بیشتري در اجراي معاملات خواهد داشت.
نوع دوم: سپرده هاي پولی از پولهائی که در بازارها رواج دارد، مانند (ریال) دینار، لیره، لیره دلار و … اینگونه سپردهها گرچه بانک اسلامی از نظر شرعی حق دارد در مقابل نگاهداري آنها اجرتی از صاحبان آن مطالبه نماید، ولی از این جهت که دیگر بانکهاي موجود در مقابل اینگونه سپردهها نه تنها چیزي نمیگیرند، بلکه چند درصدي هم به عنوان بهره سپردهها به حساب آنان اضافه میکنند. اما وامهاي بدون بهره که بانک اسلامی به صاحبان سپردهها میدهد، و یا جوائزي که براي صاحبان حسابها تعیین خواهد کرد موجب جلب ودیعه ها خواهد شد.
4 – مضاربۀ بانک اسلامی با مشتریان
بانک اسلامی با مشتریان خود مضاربه مینماید، و مقداري سرمایه به آنان میدهد تا با آن تجارت و داد و ستد کنند، و اگر روي هم رفته حساب کنیم، سودي که بانک اسلامی از طریق مضاربه به دست میآورد بیشتر از سودي است که بانکهاي فعلی از طریق ربا بدست میآورند، البته پس از دقت در مطالب ذیل این معنا به خوبی روشن خواهد شد:
1 . بانک اسلامی میتواند با عامل خود شرط کند که در حدود معینی به تجارت معینی اقدام کند. مثلا بانک اسلامی حق دارد سرمایه به عامل خود بدهد، و با او شرط کند که تنها در قسمت طلا یا در قسمت قماش؛ یا در قسمت سیمان یا … داد و ستد نماید. و نیز صاحب سرمایه میتواند با عامل خود محدودیتهاي دیگري را شرط کند مثلا بانک اسلامی میتواند با عامل خود شرط کند که تنها کالاهاي ممالک اسلامی را وارد کند یا شرط کند که تنها در بهار معامله کند نه در پائیز. و یا آنکه شرط کند که فقط در شرکتهاي سهامی سرمایه گذاري کند، یا شرط نماید که به تنهائی خودش تجارت نماید. طبیعی است که بانک اسلامی همانند دیگر بانکها همیشه آگاهی کامل از وضع بازارهاي جهانی خواهد داشت و به دنبال سود بیشتري است، و براي عاملان خود در مضاربه و داد و ستدها حدود و چگونگی و خصوصیاتی را که موجب سود بیشتر است قبلا تعیین میکند. بنابر این فرمان تجارتهائی که عاملان با سرمایۀ بانک اسلامی انجام میدهند در دست بانک اسلامی است، و به هر سو که سود بیشتري باشد عامل خود را هدایت میکند؛ در نتیجه بانک اسلامی داراي یک بازرگانی قوي و عالی خواهد شد.
و در عین حال بانک اسلامی بوسیلۀ وامهائی که به منظور تجارت به افراد و مؤسسات میدهد، بازرگانی را در سطحهاي گوناگونی وسعت داده است.
2 . بانک اسلامی میتواند اعلان کند که وامهاي بدون ربا را که به افراد میدهد در درجۀ اول تنها به مشتریان خود میپردازد، یا اینکه میزان وامی که به مشتریان خود میپردازد چندین برابر وامی است که به دیگران خواهد شد، و همین خود موجب میشود که مردم به خاطر وامهاي بی بهرة بانک اسلامی مشتري این بانک شوند، زیرا بانک اسلامی در سایر معاملات با بانکهاي دیگر فرقی ندارد، به اضافه اینکه بانک اسلامی در مواقع احتیاج و فقر و یا مشکلات مالی دیگر که همه گرفتار آن خواهند شد به آنان وامهاي بی بهره خواهد داد. با این روش مشتریان بانک اسلامی از بانکهاي دیگر خیلی بیشتر خواهد شد. قهرا مضارباتی که بانک اسلامی با مشتریان خود ترتیب میدهد بیش از سایر بانکها بازارهاي تجارتی را قبضه خواهد نمود.
بدین ترتیب معاملات بانک اسلامی بیشتر خواهد شد، که در نتیجه سود بیشتري هم خواهد داشت، زیرا این یک قانون اقتصادي است که (هرچه سرمایه بیشتر گردش داشته باشد سود آن بیشتر خواهد شد) براي آنکه مشتریان بانک بیش از آنچه به عنوان وام میگیرند معاملات خواهند داشت، چون وامهائی که براي رفع احتیاج گرفته میشود از وامهائی که به منظور تجارت میگیرند کمتر است، به علت آنکه احتیاجات مالی اتفاقی است بر خلاف تجارت و معاملات که همیشگی میباشد
تقسیم سود مضاربه
در قرارداد مضاربه سود بین صاحب سرمایه (بانک اسلامی) و عامل به نحو مشاع تقسیم خواهد شد، البته بستگی به توافق طرفین دارد، مثلا نیمی از سود سرمایه براي صاحب سرمایه و نیم دیگر براي عامل، یا یک سوم سود براي صاحب سرمایه و دو سوم دیگر براي عامل، یا یک چهارم سود براي صاحب سرمایه و سه چهارم دیگر براي عامل و … اختیار تقسیم سود به دست هر دو طرف است که پیش از عقد مضاربه با همدیگر قرار میگذارند. در اینجا دقت اسلام در تشریع قوانین اقتصادي به خوبی روشن خواهد شد، و معلوم میشود که اسلام در تشریع این قانون چقدر دوراندیش بوده است، آري اسلام در تمامی قوانین و دستوراتش اینگونه دقیق و موشکاف است. علت اینکه اسلام سود مضاربه را میزان ثابتی تعیین نکرده، و به رضایت طرفین واگذار نموده است؛ آن است که لیاقت و جربزة افراد به حسب عقل و هوش و درك آنان مختلف است، گاهی ممکن است در یک نفر از این اندازه لیاقت باشد که از سرمایه صد در صد سود بدست آورد، یا دو برابر
سرمایه سود به چنگ آورد، زیرا عقل تجاري و هوش داد و ستد در او سرشار است. و داراي درك فوق العاده و پشت کار بسیار میباشد.
و گاهی یک نفر آنقدر لیاقت ندارد که حتی از سرمایه بیست درصد هم سود بدست آورد، براي آنکه داراي عقلی سطحی و هوشی اندك است، و در کار تنبل است و داراي پشتکار نمیباشد.
همین حالا که مشغول نوشتن بودم، دو نفر از خاطرم گذشت که در یک خانواده و با هم بزرگ شدهاند. و با هم تحصیل کرده اند، و سنشان هم به یک اندازه است، ولی یکی از آن دو میلیونر است، و آن دیگري اگر روز، کار نکند شام شب ندارد. با این همه اختلاف که از نظر عقل و هوش و درك بین افراد است، آیا سزاوار بود اسلام حکم کند، که همگی به یک اندازه در سود سرمایه شریک باشند؟ خیر
روي این حساب اسلام سهم طرفین را از سود سرمایه تعیین نکرده است، و سود را بین آنان مشاع قرار داده است، و تعیین میزان سود را به طرفین واگذار نموده که به هر طریق توافق کردند میزان سهم مشاع خود را تعیین کنند.
سود، محصول دو عامل است
در این قسمت نیز نکتۀ مهمی است که با توجه به آن دقت اسلام در قانونگذاري روشن میشود، و نکته در این بود که سود سرمایه باید به نظر طرفین تعیین شود، نه به نظر یک طرف. و علت این موضوع آن است که سود محصول دو عامل است، که هر یک از آن دو مربوط به یکی از دو طرف مضاربه میباشد:
سرمایه که اگر سرمایه نباشد سودي بدست نمیآید.
کار که اگر فعالیت عامل نباشد سودي در بین نخواهد بود. اینک که سود محصولی است از دو طرف، باید هر یک از این دو و حق داشته باشند با توافق طرف براي خود چه مقدار سود در نظر بگیرند. و همین ازادي باعث میشود که در اینگونه معاملات بیش از ربا سود بدست آید. زیرا عامل توجه دارد مقدار سودي که به او خواهند داد بستگی به کار و فعالیت بازرگانی بیشتر او دارد، قهرا بر کوشش خود خواهد افزود، و فکر خود را بیشتر بکار بسته با دقت و کوشش بیشتري بکار خواهد پرداخت تا سود بیشتري بدست آورد.و از طرفی بانک اسلامی به نوبه خود سعی مینماید که عاملین هوشیار و نیرومندي را براي خود انتخاب کند تا از پرتو آنان سودي بیشتري بدست آورد.
اما ربا فاقد این محسنات است، زیرا مقدار سود در ربا معلوم است، بنابر این بانک اگر از طریق ربا معامله کند دیگر در فکر انتخاب افراد هوشیار و فعال نیست، تا در نتیجه افراد تنبل و کودن وادار به فعالیت و کوشش بیشتري شوند. زیرا سود ربا ثابت و تضمین شده است، چه سرمایۀ بانک در دست افراد فعال بیفتد یا در دست افراد تنبل. و از طرفی اگر سهمیۀ عامل از سود تجارت مقدار مشاع از سود نبود، عامل نیروي خود را بکار نمیانداخت، زیرا هر چه بیشتر بکوشد سودش ثابت است. و شاید این ماده از قوانین اقتصادي اسلام در باب مضاربه از مهمترین مواد در اقتصاد جهان باشد، و این ماده عبارت بود از اینکه: (باید میزان سود طرفین میان بانک اسلامی و عامل بازرگانی به حسب اختلاف افراد و بازارها طبق توافق طرفین باشد)
برگرفته: پارک دانش
بازدیدها: 0
