مهم‌ترين وظيفه دولت در قبال «سرمايه اجتماعي»، عدم تخريب سرمايه اجتماعي شكل‌گرفته در طول سال‌هاي طولاني در يك جامعه است.
آیا سرمایه اجتماعی بیشتر، بهتر نیست؟
سرمایه اجتماعی را می‌توان مجموعه معيني از هنجارها و ارزش‌هاي غيررسمي، ارزش‌هاي فرهنگی و مذهبی از قبیل دلسوزي، نوع دوستی، انصاف، صداقت، اعتماد، همكاري مبتني بر معيارهاي مشترک، تعاون و بردباري یا اطلاعات، ایده‌ها، راهنمایی‌ها، فرصت‌های تجاری، حمایت عاطفی، اعتماد و همکاری که کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی یک جامعه را شکل می‌دهد، در نظر گرفت.
در رایج‌ترین طبقه‌بندي، سرمایه اجتماعی را به سه سطح خرد، مياني و كلان طبقه‌بندي مي‌كنند.
سرمایه اجتماعی به دو طریق مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد اثر می‌گذارد:
اثرات مستقیم:
– اثرات سرمایه اجتماعی بر توسعه و رشد اقتصادی
– اثر سرمایه اجتماعی بر گردش اطلاعات و جلوگیری از شکست بازار
-اثر سرمایه اجتماعی بر کاهش فقر و نابرابری
اثرات غیرمستقیم:
– تاثیر سرمایه اجتماعی بر ساخت و انباشت سرمایه انسانی
– اثر سرمایه اجتماعی بر نوآوری
– اثر سرمایه اجتماعی بر کارآیی دولت
– اثر سرمایه اجتماعی بر عوامل اقتصادی
– سرمایه اجتماعی و مشارکت اجتماعی
موسسه غیردولتی Legatum Institute واقع در لندن با توجه به زیر شاخص‌های سرمایه اجتماعی
(Social capital sub- index) عملکرد 110 کشور را در دو بخش درآمد و رفاه به منظور استخراج یک شاخص سرمایه اجتماعی قابل مقایسه بین کشورها، بررسی می‌کند. ایران در این رتبه بندی در سال 2011 در رتبه 107 قرار دارد.
مقدمه
اقتصاددانان تقریبا تا اواخر قرن بیستم، رشد و توسعه اقتصادي یک کشور را مدیون منابع طبیعی و سرمایه فیزیکی می‌دانستند. پس از آن و با ظهور مکاتب جدید، تشکیل سرمایه انسانی و نیروی کار ماهر نیز مورد توجه قرار گرفت، اما کمتر به تعاملات اجتماعی و نقش ارزش‌ها، فرهنگ، دین و به طور کلی، نهادهاي رسمی و غیررسمی در اقتصاد توجه شد. با به وجود آمدن مکتب «نهادگرایان جدید» به نقش نهادها و به خصوص سرمایه اجتماعی در رشد و توسعه اقتصادي توجه بیشتری شد. به‌طوري‌که امروزه بانک جهانی از این نوع سرمایه، به عنوان «ثروت نامرئی» یاد می‌کند.
انواع سرمایه به شش گروه : طبیعی (نفت، معادن و جنگل‌ها)، فیزیکی (تجهیزات، مسکن و ماشین آلات)، نقدی (پول، فلزات گرانبها، سهام و اوراق مشارکت)، انسانی (آموزش، مهارت و تحصیلات)، سرمایه نمادین (شخصیت‌ها، آثار باستانی و طبیعی، جوایز بین‌المللی ورزشی و هنری) و سرمایه اجتماعی قابل تقسیم است.
سرمایه اجتماعی (Social Capital) چیست؟
سرمایه اجتماعی را می‌توان مجموعه معيني از هنجارها و ارزش‌هاي غير رسمي، ارزش‌هاي فرهنگی و مذهبی از قبیل دلسوزي، نوع دوستی، انصاف، صداقت، اعتماد، همكاري مبتني بر معيارهاي مشترک، تعاون و بردباري یا اطلاعات، ایده‌ها، راهنمایی‌ها، فرصت‌های تجاری، حمایت عاطفی، اعتماد و همکاری که کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی یک جامعه را شکل می‌دهد در نظر گرفت. سرمایه اجتماعی می‌تواند یک هنجار غیررسمی یا حتی یک نوع تفکر باشد.
جي كوبز در كتاب «مرگ و زندگي شهرهاي بزرگ آمريكا» سرمايه اجتماعي را (در سطح خرد) به‌عنوان شبكه‌هاي فشرده در محدوده‌هاي حومه قديمي و مختلط شهري دانسته كه در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنايت خياباني و ديگر تصميمات در مورد بهبود كيفيت زندگي، در مقايسه با عوامل نهادهاي رسمي مانند نيروي حفاظتي پليس و نيروهاي انتظامي، مسووليت بيشتري از خود نشان مي‌دهند.
دکترمحسن رنانی استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان در مقالات علمی خود تاکید مي‌كند که: مي‌توان سرمايه اجتماعي را ذخيره‌اي از حس اعتماد، همكاري و مشاركت در بين افراد يك گروه يا جامعه دانست كه مناسبات اجتماعي و اقتصادي آنان را تسهيل مي‌كند. به عبارت ديگر سرمايه اجتماعي به مثابه يك چسب اجتماعي اعضاي جامعه را به هم متصل مي‌كند و در عين حال همانند يك مايع اجتماعي مناسبات آنان را سريع، راحت و كم‌هزينه مي‌سازد. در واقع سرمايه اجتماعي، در كنار سرمايه انساني و سرمايه اقتصادي به عنوان يكي از عوامل موثر در كاهش هزينه‌هاي توليد، توليد پيامدهاي مطلوب اجتماعي- اقتصادي عمل مي‌كند.
با این اوصاف سرمایه اجتماعی جوهره اصلی بقای یک ملت به خصوص در بعد اقتصادی – اجتماعی را تشکیل می‌دهد. سرمايه اجتماعي را در مقیاس‌های مختلف طبقه‌بندی می‌کنند، اما در رایج‌ترین نوع سرمایه اجتماعی را به سه سطح خرد، مياني و كلان طبقه‌بندي می‌نمایند.
در سطح خرد، سرمايه اجتماعي شامل روابط فردي و سیستم ارتباطي بين افراد و ارزش‌هاي حاكم بر آنها است مانند روابط خویشاوندی، همسایگی، روابط محلی و علاقه به شهر خویش. در سطح مياني، سرمايه اجتماعي شامل باشگاه‌ها، انجمن‌ها، شركت‌ها، احزاب و NGO ها است مانند بسیج، اصناف و تشکل‌های دانشجویی، کارمندی و هنری. در واقع سرمايه اجتماعي در روابط اجتماعي و هنجارهاي اجتماعي بين گروه‌هايي كه كار مشاركتي مي‌كنند وجود دارد.
در سطح كلان، سرمايه اجتماعي شامل روابط قراردادي و ساختاري نهادهاي كلان مانند دولت، حكومت سياسي و نظام‌هاي حقوقي و قضايي مي‌گردد. دراين سطح روابط و ساختارهاي رسمي مانند قوانين و مقررات حاكميت سياسي، ميزان مشاركت سياسي، شكل‌گيري نهادهاي سياسي و اجزاي سرمايه اجتماعي را تشكيل مي‌دهد.
نحوه تاثیر سرمایه اجتماعی بر اقتصاد
اثرات مستقیم
– اثرات سرمایه اجتماعی بر توسعه و رشد اقتصادی
از منظر توسعه پايدار، سرمايه اجتماعي در كنار ساير سرمايه‌ها، جزئي تفكيك ناپذير از مجموعه ثروت هر ملتي است. سرمایه اجتماعی هم بر روند توسعه، تاثیر گذار است و هم از آن تاثیر می‌پذیرد. به همین خاطر، با توسعه اقتصادی یک کشور، سرمایه اجتماعی آن کشور نیز باید توسعه یابد. سرمایه اجتماعی منبع عظیم نهفته در ساختار اجتماعی است که باید در رگ‌های اقتصادی جریان مستمر یابد تا منجر به شکوفایی گردد.
– اثر سرمایه اجتماعی بر گردش اطلاعات و جلوگیری از شکست بازار
شبكه‌هاي اجتماعي، جريان گردش و مبادله اطلاعات را تسريع و تسهيل مي‌كنند و اطلاعات مفيدي در مورد فرصت‌ها و گزينه‌هاي مختلف در اختيار فرد قرار مي‌دهند و هزينه‌هايي را به مقدار زيادي در تعاملات اجتماعي كاهش مي‌دهند. اگر اعتماد، همدلی و انصاف از سطح خانواده‌ها فراتر نرود، عرضه سرمایه و همچنین حضور مدیران کارآمد در عرصه، محدود خواهد شد، که این امر به نفع بنگاه‌های خصوصی نخواهد بود. اعتماد بالا دارای ارزش اقتصادی است.
– اثر سرمایه اجتماعی بر کاهش فقر و نابرابری
ابزارهای متنوعی در یک اقتصاد برای کاهش نابرابری در اختیار عوامل مختلف اقتصادی وجود دارد مانند مالیات و پرداخت‌های انتقالی در اختیار دولت، خیریه و کمک‌های مردمی (زکات، خمس، انفاق در اسلام) در اختیار مردم و بنگاه‌ها، اما مهم‌تر از این موارد که تا حدودی با ابزار ذکر شده در اختیار مردم همبستگی دارد، تشکیل سرمایه اجتماعی در بین مردم است. اسلام با ایجاد ابزار زکات، خمس، انفاق به طور مستقیم برای سرمایه اجتماعی شاخص‌سازی نموده است. سرمایه اجتماعی نرخ فقر را کاهش می‌دهد و عدم تساوی در توزیع درآمدها را اصلاح می‌کند. بانک جهانی تشکیل و بخصوص انباشت سرمایه اجتماعی را به عنوان یک استراتژی اصلی و مهم برای کاهش فقر مورد توجه قرار داده است.
اثرات غیرمستقیم
– تاثیر سرمایه اجتماعی بر ساخت و انباشت سرمایه انسانی:
دسترسي افراد به منابع از طريق شبكه‌ها امكان‌پذير است و فرد به‌وسيله پيوندهاي اجتماعي شايستگي خود را تقويت مي‌كند.
– اثر سرمایه اجتماعی بر نوآوری:
دستيابي به منابع اجتماعي و استفاده از آنها مي‌تواند به موقعيت‌هاي اجتماعي – اقتصادي بهتر منجر شود و راهنمایی‌ها و امکان دسترسی راحت‌تر و سریع‌تر به منابع و گردش سریع اطلاعات امکان بروز و کشف استعداد را افزایش می‌دهد.
– اثر سرمایه اجتماعی بر کارآیی دولت:
سرمایه اجتماعی باعث انعقاد راحت‌تر قراردادها، کاهش هزینه‌های مبادلاتی و ارتقاي کیفیت سیاست‌های اقتصادی از طریق تاثیر بر سطح و نقش مشارکت سیاسی باعث کارآتر شدن فعالیت‌های دولت می‌شود.
– اثر سرمایه اجتماعی بر عوامل اقتصادی:
سرمايه اجتماعي با تسهيل و كم هزينه ساختن مناسبات اجتماعي و مبادلات اقتصادي، موجب افزايش بازدهي حاصل از بهره‌برداري از مزيت‌هاي نسبي بين افراد، بنگاه‌ها، صنايع و مناطق مي‌شود. افزایش اعتماد موجب کاهش نا اطمینانی و در پی آن باعث کاهش ریسک در بازار می‌شود، همین عمل منجر به تسهیل مبادلات و کاهش هزینه مبادله و افزایش کارایی بازار می‌شود.
سرمایه اجتماعی و مشارکت اجتماعی
همیاری مردم در کمک به مناطق آسیب دیده از بلایای طبیعی، جشن عاطفه‌ها و حمایت از ملت‌های مظلوم دنیا از مزایای وجود سرمایه اجتماعی در یک جامعه است. سرمايه اجتماعي در نهايت براي افراد یک جامعه سرمايه انساني، سرمایه اقتصادی و انباشت قدرت اجتماعی به همراه دارد تا آنجا که می‌تواند جهت و نتیجه مناسبات و تصمیمات بین‌المللی را نیز تحت تاثیر قرار دهد. سرمايه اجتماعي متعلق به گروه‌ها است نه افراد خاص. به عبارت ديگر، هنجارهايي كه شالوده سرمايه اجتماعي را تشكيل مي‌دهند، در صورتي معني دارند كه بيش از يك فرد در آن سهيم باشند و در این صورت است که سرمایه اجتماعی منافع خود را در جامعه جاری سازد.
سرمايه اجتماعي نوعا از وظايف «نسل دوم» اصلاحات اقتصادي است، ولی نباید در اجرای اصلاحات اقتصادی همچون غرب از این سرمایه که پایدارترین سرمایه‌ها است چشم پوشید، اما برخلاف سياست‌ها يا حتي نهادهاي اقتصادي، سرمايه اجتماعي را چندان نمي‌توان از طريق سياست عمومي ايجاد كرد يا شكل داد بلکه وظیفه دولت عدم تخریب سرمایه اجتماعی است که در طول سالیان طولانی در یک جامعه تشکیل شده است. قدرت و كارآيي سرمايه اجتماعي در جامعه به ميزان پايبندي اعضاي آن جامعه به هنجارها و ارزش‌هاي مشترك و توانايي آنها براي چشم‌پوشي از منافع شخصي در راستاي خير و سعادت همگاني بستگي دارد. همچنین بعضی جامعه شناسان سرمایه اجتماعی را شرط لازم برای ثبات و تداوم حکومت‌ها می‌دانند.
رتبه‌بندی کشورها بر اساس شاخص سرمایه اجتماعی (Social Capital)
زمانی که مردم به یکدیگر اعتماد دارند، شبکه‌هاي اجتماعی و پیوستگی که یک جامعه، تجربه مي‌کند، تاثیر مستقیمی بر رفاه یک کشور دارد. موسسه غیردولتی Legatum Institute واقع در لندن با توجه به زیر شاخص‌های سرمایه اجتماعی
(Social capital sub- index) عملکرد 110 کشور را در دو بخش درآمد و رفاه به منظور استخراج یک شاخص سرمایه اجتماعی قابل مقایسه بین کشورها، بررسی می‌کند که شامل میانگین وزنی شاخص‌های زیر می‌باشد:
انسجام اجتماعی و تعهد شامل (کار داوطلبانه، کمک به غریبه ها و کمک به سازمان‌هاي خیریه)
شبکه‌های خانوادگی و اجتماعی شامل (احساس حمایت اجتماعی)
اعتماد به دیگران، ازدواج، دین و مذهب
این زیر شاخص به بررسی این امر مي‌پردازد که چگونه ارتقاي عوامل فوق بر مطلوبیت زندگی و رفاه مردم یک جامعه اثر گذار است. همچنین این شاخص‌ها بررسی مي‌کند که به چه صورتی ازدواج و مذهب، به ایجاد شبکه‌هاي اجتماعی مي‌پردازند که منجر به بهبود رفاه افراد مي‌شوند. نتایج تجربی نشان می‌دهد که جوامع با سطح پایین سرمایه اجتماعی، دارای سطح رشد اقتصادی پایین‌تری مي‌باشند. استفاده از واژه سرمایه در سرمایه اجتماعی نشان‌دهنده این واقعیت مهم است که شبکه‌هاي اجتماعی نوعی دارایی تلقی مي‌شوند که به تولید رفاه و رشد اقتصادی مي‌پردازند. این شاخص در سال 2011 تقریبا بین مثبت پنج (بهترین) تا منفی چهار (بدترین) می‌باشد.
سرمايه اجتماعي از ويژگي خودزايي و خود مولدي برخوردار است. به اين معنا كه با استفاده مناسب از آن زمينه براي توليد و تقويت آن فراهم مي‌شود و عدم استفاده از آن موجب تقليل و نابودي آن مي‌شود و اين امر موجب تفاوت بين سرمايه اجتماعي و ديگر اشكال سرمايه شده است.
نویسندگان:
سیدپرویز جلیلی کامجو * دانشجوي دكتراي اقتصاد – دانشگاه اصفهان | parviz.jalili@gmail.com
میرهادی حسینی * دانشجوي دكتراي اقتصاد – دانشگاه اصفهان | mhadi.hoseini@gmail.com
~ روزنامه دنیای اقتصاد
بازدیدها: 0
