حق برداشت مخصوص(1) يا SDR يک دارايي ذخيره بين‌المللي است که توسط IMF در سال 1969 براي تکميل ذخاير رسمي کشورهاي عضو ايجاد شده است. قيمت SDR بر مبناي سبدي از 4 پول بين المللي اصلي شکل‌گرفته است وبه همين دليل به راحتي در مقابل ارزهاي رايج مبادله مي‌شود. با توجه به تخصيص کلي SDR که در 28 آگوست و تخصيص ويژه‌اي که در 9 سپتامبر 2009، صورت پذيرفت، ميزان SDR از 4/21 ميليارد SDR به تقريبا 204 ميليارد SDR افزايش يافت (که با نرخ برابري دلار در تاريخ 20 آگوست 2002 ارزشي معادل 310 ميليارد دلار دارد)
نقش SDR
همانطور که بيان شد SDR در سال 1969 توسط IMFبه منظور پشتيباني از نظام نرخ ارز ثابت برتون وودز(2) ايجاد شد. کشوري که در اين نظام فعاليت مي‌کرد مي‌بايست ذخاير رسمي را نگهداري کند (اين ذخاير شامل مژدارايي‌هاي بانک مرکزي يا دولت، طلا يا ارزهاي خارجي مورد قبول مي‌باشد) تا بتواند از آن براي خريد پول داخلي در بازارهاي ارزي خارجي استفاده کندتا بتواند نرخ ارز خود را ثابت نگه‌دارد. عرضه بين المللي دو دارايي ذخيره اصلي –طلا و دلار آمريکا- نارسايي‌ها را در گسترش تجارت جهاني و فرآيند توسعه مالي ايجاد کرد. بنابراين مجامع بين المللي تصميم به ايجاد يک دارايي ذخيره اي بين المللي جديد تحت نظر IMF نمودند.
البته، تنها چند سال بعد، نظام برتون وودز منحل شد و ارزهاي عمده به نظام نرخ ارز شناور منتقل شد. علاوه بر اين، رشد در بازارهاي سرمايه بين المللي استقراض توسط دولت هاي معتبر را تسهيل نمود. اين نوع اتفاق‌ها نياز به ايجاد SDR را بيش از پيش آشکار ساخت.
SDR نه يک پول (ارز) و نه يک سند مطالبه از IMF است. بلکه يک سند مطالبه بالقوه است که مبتني بر ارزهاي کشورهاي عضو IMF صادر شده است و دارندگان SDR مي‌توانند اين ارزها را در قبال پرداخت SDR خود از دو روش بدست آورند: (1) از طريق اقدام به مبادله داوطلبانه ارزها بين اعضا و (2) از طريق اعضاي مصوب IMFکه موقعيت خارجي قوي(3) دارند (اين اعضا مي‌توانند SDR اعضايي که موقعيت خارجي ضعيف دارند را بخرند). SDR علاوه بر ايفاي نقش به عنوان دارايي ذخيره اي مکمل، به عنوان واحد حساب‌هاي IMF و بعضي ديگر سازمان هاي بين المللي نيز به شمار مي‌رود.
سبد ارزهايي که ارزش SDR را تعيين مي‌کند
در ابتدا ارزش SDR برابر با 888671/0 گرم طلاي مرغوب تعيين گرديد که، در آن زمان برابر با يک دلار آمريکا بود. پس از فروپاشي نظام برتون وودز در 1973، SDR بازتعريف شد و به عنوان سبدي از ارزها که اکنون شامل يورو، ين ژاپن، پوند انگليس (استرلينگ) و دلار آمريکا مي شود؛ تعريف شد. هم‌اکنون معادل دلاري (دلار آمريکا) SDR به صورت روزانه توسط سايت IMF اعلام مي شودکه به صورت مجموع مقادير مشخصي از 4 سبد ارزي به حسب دلار به مبناي نرخ ارز ظهر هر روز بازار لندن محاسبه مي‌گردد.
ترکيب سبد هر 5 سال يکبار توسط هيئت اجرايي تجديد مي شود، البته در صورتي که صندوق بين‌المللي پول تغييرات در شرايط اساسي را مشاهده کند تجديد نظر زودتر از 5 سال انجام مي‌شود. اين تجديد نظر بدين دليل انجام مي‌شود که تضمين کند SDR بازتاب اهميت نسبي ارزها در سيستم‌هاي مالي وتجاري جهاني باشد. در تازه‌ترين تجديد نظر (نوامبر 2010) وزن ارزهاي مختلف در سبد SDR مشخص شده است. اين بازنگري در وزن‌ها بر مبناي ارزش صادرات کالاها و خدمات و مقدار ذخاير (در قالب ارزهاي مربوطه که توسط ساير اعضاي IMF نگهداري مي‌شوند؛ تعيين مي‌شود)، انجام شده است. اين تغييرات از ژانويه 2011 اعمالشده است و تجديد نظر بعدي در سال 2015 انجام خواهد شد. در اکتبر 2011 هيئت اجرايي IMF گزينه‌هاي ممکن اصلاح و تجديدنظر در معيارهاي موجود براي توسعه سبد پولي SDR را مورد بحث قرار داد.اکثر مديران بر اين نظر بودند که ضوابط موجود براي انتخاب سبد SDR مناسب باقي مانده است.
نرخ بهره SDR
نرخ بهره SDR، مبنايي براي محاسبه بهره پرداختي توسط اعضا براي وام هاي منظم (غير امتيازي) IMF، بهره پرداختي به اعضا براي مانده‌هاي SDR آن‌ها و بهره پرداختي به اعضا براي بخشي از سهميه اشتراک آن‌ها مي‌باشد. نرخ بهره SDR به صورت هفته اي تعيين مي‌گردد و بر مبناي ميانگين موزوني از نرخ هاي بهره بدهي‌هاي کوتاه مدت در بازارهاي پول کشورهايي که ارز آن‌ها در سبد SDR است؛ تعيين مي‌شود.
تخصيص SDR به اعضا
طبق مواد توافق‌نامه (ماده 15 بخش يک و ماده 18)، صندوق بين‌المللي،SDR را به کشورهاي عضو مطابق با سهميه آن‌ها از صندوق (4) تخصيص مي دهد. اين تخصيص‌ها، براي هر عضو دارايي هاي ذخيره بدون شرط و بدون هزينه‌اي را فراهم مي‌کند، نه بهره‌اي به آن پرداخت مي‌شود و نه از آن بهره‌اي اخذ مي‌شود، به هر حال، اگر مانده‌هاي SDR عضوي به بالاي تخصيصش افزايش يابد، بهره اي براي مبلغ اضافه به او پرداخت مي‌شود. از طرف ديگر (بالعکس) اگر مانده‌ها کمتر از SDR تخصيص يافته شود، بهره‌اي براي کسري اخذ مي‌شود. اين ماده از توافق‌نامه همچنين لغو SDR ها را مجاز مي‌داند، اما اين شرط تاکنون استفاده نشده است. IMF نمي تواند SDR را براي خود يا ساير صاحبان اجباري SDR تخصيص دهد.
تخصيص هاي عمومي SDR بايد بر مبناي نيازهاي بلندمدت جهاني، به عنوان مکمل دارايي هاي موجود به کار گرفته شود. تصميمات براي تخصيص‌هاي عمومي در دوره‌هاي متوالي تا 5 سال گرفته مي شود، البته تاکنون تنها سه بار تخصيص هاي SDR عمومي صورت پذيرفته است. اولين تخصيص در72- 1970 براي مقدار SDR 3/9 ميليارد، و دومين SDR تخصيص داده شده 1/12 ميليارد در سال‌هاي 81- 1979 بوده است. اين دو تخصيص منتج به تخصيص مجموعاً 4/21 ميليارد SDR شده است. به منظور کمک به تعديل اثرات بحران مالي، سومين تخصيص عمومي SDR، به ميزان 161.2 ميليارد SDR در 28 آگوست 2009 اتخاذ شد.
چهارمين اصلاح مواد توافق‌نامه در 10 آگوست 2009 اجرايي شد و يک تخصيص ويژه 5/21 ميلياردSDR ارائه شد. هدف از اين اقدام توانمند سازي اعضا IMF جهت مشارکت در سيستم SDR بر يک مبناي عادلانه بود. کشورهايي که پس از 1981 به IMF پيوسته اند – بيش از اعضاي کنوني IMF– تا سال 2009 هرگز تخصيص‌هاي SDR را دريافت نکرده‌اند. تخصيص هاي عمومي و خاص SDR مجموعاً تخصيص هاي SDR را به 204 ميليارد SDR افزايش داد.
خريد و فروش SDR
اعضاي IMF اغلب به خريد SDR به منظور بازپرداخت تعهدات به IMF نياز دارند و يا در مقابل با هدف تعديل ترکيب ذخايرشان تمايل به فروش SDR دارند. IMF مي تواند به عنوان واسطه بين اعضا و دارنده اجباري وارد عمل شود و تضمين کند که SDR آزادانه با پول‌هاي رايج قابل معامله است. بيش از دو دهه است که بازار SDR از طريق ترتيبات تجاري داوطلبانه فعاليت مي‌کند. تحت اين ترتيبات تعدادي از اعضا و يک دارنده اجباري براي خريد يا فروش SDR مطابق با محدوديت‌هاي مشخص داوطلب مي‌شوند. به دنبال تخصيص هاي 2009 ، تعداد و اندازه طرح‌هاي داوطلبانه گسترش يافته تا تداوم نقدينگي بازار SDR داوطلبانه را تضمين کند. تعداد طرح‌هاي تجاري داوطلبانه SDR اکنون به 32 طرح رسيده که شامل 19 طرح جديد از تخصيص هاي SDR 2009 مي شود.
در شرايطي که ظرفيت ناکافي در طرح‌هاي تجاري داوطلبانه وجود داشته باشد، IMF مي‌تواند مکانيسم تعيين(5) را فعال کند. در اين مکانيسم اعضا با موقعيت خارجي قوي به وسيله صندوق بين‌المللي پول انتخاب مي شوند تا آزادانه به خريد SDR با پول هاي رايج تا سقف معيني از اعضا با موقعيت خارجي ضعيف اقدام کنند. اين طرح‌ها به عنوان آخرين حفاظ، نقدشوندگي SDR را ضمانت مي‌کند.
پي‌نوشت:
1) special Drawing Rights
2) Bretton Woods fixed exchange rate system
3) strong external positions
4) IMF quotas
5) designation mechanism
بازدیدها: 0
