مروری بر زندگی، آثار و دستاوردهای یان تینبرگن؛ اقتصاددان هلندی و بنیانگذار اقتصادسنجی
در این نوشتار، به مناسبت دوازدهم آوریل، صد و سیزدهمین سالروز تولد یان تینبرگن، نخستین دریافت‌کننده جایزه نوبل در علوم اقتصادی و از بنیانگذاران اصلی شاخه اقتصادسنجی در علم اقتصاد، به مرور زندگی علمی و شغلی این اقتصاددان هلندی پرداخته‌ایم. نطق نوبل تینبرگن هم که به طور نسبتاً جامعی، کار ارزنده او را توضیح می‌دهد، در ادامه آورده شده است. شهرت تینبرگن به اندازه‌ای است که هم‌اکنون یکی از دانشگاه‌های معتبر و مطرح هلند به یاد او نامگذاری شده است. تینبرگن که ابتدا به فیزیک علاقه داشت و سپس به اقتصاد روی آورد، زندگی پرفراز و نشیبی داشته است. او با مطرح ساختن روش‌های اقتصادسنجی در علم اقتصاد مخالفان و موافقان بسیاری پیدا کرد تا جایی که جان میناردکینز که از بنیانگذاران اقتصاد کلان محسوب می‌شود، انتقاداتی جدی به تینبرگن وارد می‌کند. نقدهایی که به یان انجام شد، در همان ابتدای کارش اتفاق افتاد یعنی زمانی که یان موفق به دریافت نوبل شد، هنوز جریان رایج به سختی کارش را می‌پذیرفت، اما امروز برای آزمون کردن تمامی زیرشاخه‌های اقتصاد از اقتصادسنجی استفاده می‌شود، امری که کینز آن را بعید می‌دانست. به همین دلیل، در بخشی از این پرونده به این انتقادات کینز و پاسخ تینبرگن نیز پرداخته‌ایم. اما پس از این ماجراها به سراغ نطق نوبل تینبرگن رفته‌ایم که به طور نسبتاً جامعی، کار ارزنده این اقتصاددان را توضیح می‌دهد. تینبرگن در این سخنرانی به بحث درباره تجربه اقتصاددانان در به کارگیری روش‌های ساخت مدل و سهمی که مدل‌سازی در علم اقتصاد و چشم‌انداز پیش روی آن دارد، می‌پردازد. سپس معرفی مختصری از اسکار لانگه، یکی از شخصیت‌های الهام‌بخش در زندگی تینبرگن صورت گرفته است. در واقع اسکار لانگه از جمله اقتصاددانانی محسوب می‌شود که تفکرات و نظریه‌هایش بر یان تینبرگن، نخستین برنده جایزه نوبل اقتصاد، اثرگذار بوده است. پس از خوانش زندگینامه اسکار لانگه، سعی می‌کنیم در باب منشا بنیانگذاری جایزه یادبود نوبل در رشته اقتصاد، کنکاش کنیم. تا جایی که می‌دانیم بانک مرکزی سوئد از سال 1969 میلادی، هرساله جایزه‌ای تحت عنوان رسمی «جایزه علوم اقتصادی به یادبود نوبل» به شایسته‌ترین نامزد در علم اقتصاد اعطا کرده است و درست مشابه سایر جوایز اصیل نوبل، برنده جایزه نوبل اقتصاد نیز جایزه خود را از دست پادشاه سوئد دریافت می‌کند، اما ماجرا درمورد نوبل اقتصاد به همین‌جا ختم نمی‌شود و اتفاقاتی روی می‌دهد که می‌توانید این داستان جنجالی و کشمکش‌های به وجود آمده به دنبال آن را در بخش پایانی این پرونده مطالعه کنید.
یان تینبرگن در ۱۲ آوریل سال 1903 در لاهه هلند و در خانواده‌ای اهل علم به دنیا آمد. او که اولین فرزند خانواده بود و سه برادر و یک خواهر داشت توانست در سال 1969 جایزه یادبود نوبل در علوم اقتصادی را به‌طور مشترک از آن خود کند. برنده دیگر آن سال راگنار فریش بود. چهار سال بعد برادر کوچک‌تر یان، نیکلاس نیز برنده نوبل پزشکی شد. او نیز همراه کارل وان فریش و کنارد لرنز برنده جایزه شد. فرزندان تینبرگن در فضایی گرم، باز و روشنفکرانه بزرگ شدند. مادرشان پیش از ازدواج فردی مستقل بود و در مدرسه ابتدایی تدریس می‌کرد. پدرشان زبان‌های سده میانی را در دانشگاه لایدن خوانده بود و با شخصیتی پر‌جذبه خانواده را اداره می‌کرد. او علاوه بر اینکه در دبیرستان تدریس می‌کرد متخصص ادبیات هلندی سده میانی بود. خانواده تینبرگن در شهر هاگ، شهری در نزدیکی ساحل هلند زندگی می‌کردند. والدین خانواده همواره ارتباط نزدیکی با معلمان بچه‌ها داشتند. یان بچه ساکتی بود که علاقه‌ای وافر به ریاضیات و علوم طبیعی داشت. در دبیرستان، او عضو گروهی شد که پس از مدرسه همدیگر را در آزمایشگاه فیزیک ملاقات می‌کردند و به انجام آزمایش می‌پرداختند. یان با اشتیاق در جلسات سخنرانی فیزیک که توسط انجمنی آموزشی برگزار می‌شد شرکت می‌کرد؛ اما او تنها در یک فضای علمی و روشنفکری رشد نکرد. او جنگ جهانی اول را به واسطه کمک مادرشان به زخمی‌ها با تمام وجود احساس کرد. تعدادی از بچه‌هایی که به واسطه حمله به بلژیک بی‌خانمان شده بودند در خانه آنان پناهگاهی می‌یافتند. جنگ تاثیر زیادی بر یان گذاشت و او همواره مخالف میلیتاریسم بود و به همین جهت چند صباحی بعد او حاضر نشد به خدمت وظیفه در ارتش هلند تن در دهد.
زندگی آکادمیک و شغلی
زندگی آکادمیک و شغلی این اقتصاددان هلندی تا حد زیادی به هم گره خورده است. یان در سال ۱۹۲۱ با رتبه ممتاز از دبیرستان فارغ‌التحصیل شد. او درسش را در ریاضیات و علوم طبیعی در دانشگاه لایدن ادامه داد. او در درس‌های سال‌های آتی نیز در همان سال اول شرکت می‌کرد و در دبیرستان نیز به تدریس ریاضیات می‌پرداخت. یان درآمد حاصل از این تدریس را به صلیب سرخ هلند می‌داد تا برای کودکان روسی که با سوءتغذیه مواجه بودند، صرف شود. اندکی پس از این، یان دستیار پروفسور پل ارنفست، استاد فیزیک نظری در دانشگاه شد. با آشنایی بیشتر با این استاد و رفت و آمد به خانه‌شان، پروفسور به یان علاقه‌مند شد و از او خواست معلم سرخانه پسرش شود. او ابتدا به فیزیک علاقه‌مند شد پس از مدتی به علوم ریاضی، آمار و در انتها به علم اقتصاد گرایش پیدا کرد. یکی از دلایل این تغییر نگرش، موقعیت اقتصادی لایدِن طی دهه 1920 به خاطر شرایط خاص اقتصادی هلند بود. به دنبال افزایش بیکاری و فقر در سطح کشور هلند، یان تصمیم گرفت سطح زندگی مردم را بهبود بخشد و اقتصاد منطقی‌ترین راه برای تحقق این هدف بود. در سال 1945 پس از اتمام جنگ جهانی دوم در دفتر برنامه‌ریزی مرکزی هلند به فعالیت مشغول شد و این همکاری تا سال 1955 ادامه یافت. او همچنین در جلساتی که ارنفست با اینشتین بوهر، هایزنبرگ و پاولی داشت شرکت می‌کرد. به‌رغم این ملاقات‌ها با فیزیکدانان بزرگ، او در سال دوم به اقتصاد علاقه‌مند شد. این تغییر رشته، مسیر زندگی او را به کلی تغییر داد تا جایی که او خود درباره این تغییر جهت می‌گوید به خاطر منفعت شخصی به فیزیک گرایش پیدا کرده بود، به جای آنکه به دغدغه اصلی جامعه‌اش بپردازد. در آن زمان یان و همسر آینده‌اش که در دبیرستان با هم آشنا شده بودند، تصمیم گرفتند زندگی‌شان را صرف اهداف حزب کارگر سوسیال‌دموکرات کنند. ارنفست با تشویق یان به تحصیل فیزیک در دانشگاه گوتینگن در تابستان ۱۹۲۳؛ آخرین تلاش‌هایش را برای برگرداندن یان به فیزیک انجام داد. تلاشی که بی‌نتیجه بود. یان پس از چند هفته تحصیل در گوتینگن و در پی تلاش ناموفق برای ارتباط با انجمن دانشجوی محلی سوسیال کمونیست، دچار افسردگی شد.
ارنفست کاملاً مخالف علایق یان به اقتصاد نبود، در واقع او علاقه به روشی داشت که می‌توانست در هر دو رشته به کار گرفته شود. عنوان تز یان نیز تحت عنوان «مسائل حداکثر و حداقل کردن در فیزیک و اقتصاد» نشان‌دهنده این مسیر موازی در نوع نگاه یان بود. اما در نهایت دغدغه یان پیرامون عوامل فقر باعث تغییر مسیر او از فیزیک به اقتصاد شد. تینبرگن در سال 1931 به عنوان استاد پاره‌وقت در دانشگاه آمستردام مشغول به تدریس شد، در سال 1933 به مدرسه عالی اقتصاد هلند پیوست و در سال 1973 مقام استادی کرسی همکاری بین‌المللی دانشگاه لایدِن را کسب کرد. تینبرگن به تدریج به تحقیقات اقتصادی متمایل شد و سعی کرد نظریه‌های اقتصادی را که به زبان ریاضی بیان شده بود به محک آزمایش بگذارد. تینبرگن طی دوره اشتغال در دفتر برنامه‌ریزی هلند، تمام نیروی خود را صرف برنامه‌ریزی اقتصادی و توجه به سیاستگذاری کرد. او در کتاب‌های «نظریه سیاست اقتصادی» 1952، «تمرکز و عدم تمرکز در سیاست اقتصادی» 1954 و «سیاست اقتصادی: ضرورت‌ها و طرح‌ریزی» 1956 به ترویج این عقیده می‌پردازد که یک دولت باید اهداف کمی از جمله تنظیم سطح هزینه دولت، میزان مالیات‌ها یا رشد عرضه پول را مورد توجه قرار دهد. از همین رو، بهره‌گیری از این روش، به کمک ارقام واقعی اقتصاد هلند به محک تجربه گذاشته شد. بدین ترتیب کتاب «نظریه سیاست اقتصادی» تینبرگن سریعاً به یکی از پرخواننده‌ترین کتب مربوط به سیاستگذاری اقتصادی تبدیل شد. تینبرگن در سال 1955، دفتر برنامه‌ریزی مرکزی هلند را ترک کرد و به بررسی مشکلات اقتصادی کشورهای توسعه‌نیافته و ارائه مشاوره‌های فراوان به دولت‌های مرتبط مشغول شد که از دغدغه‌های اصلی او در آن زمان محسوب می‌شد.
اقتصادسنجی و سیاست
تینبرگن یکی از مهم‌ترین بنیانگذاران اقتصادسنجی و تحلیل‌های مبتنی بر ریاضیات و آمار محسوب می‌شود. معیارهای اقتصادسنجی نحوه محاسبه در حساب‌های ملی و بودجه ملی بسیاری از کشورها کاربرد پیدا کرده است. این اقتصاددان هلندی باعث توسعه و خلاقیت در اقتصادسنجی شد. او از اولین اقتصاددانانی است که مدل‌های چندمعادله‌ای را در اقتصاد مطرح کرد. تینبرگن در سال 1936، مدل اقتصادسنجی کلان اقتصاد هلند را به 24 معادله رساند که این معادلات تشریح‌کننده روابط اقتصادسنجی کلیدی در اقتصاد، سرمایه‌گذاری تجاری، صادرات و… است. تینبرگن در سال 1939، مدل اقتصادی آمریکا را برای سال‌های 1919 تا 1932- که دربرگیرنده 48 معادله بود- نوشت. در زمان جنگ جهانی دوم نیز یک مدل مشابه برای اقتصاد انگلستان طراحی کرد. این کار آماری وی باعث ایجاد مباحثات داغی میان او و جان مینارد کینز درباره ماهیت و استفاده از اقتصادسنجی شد. ادعای کینز این بود که نظریه اقتصادسنجی صرفاً دقت کمی دادن به چیزی است که در حال حاضر واقعیت کیفی در مورد روابط اقتصادی است. تینبرگن در پاسخ کینز اظهار داشت، ضرایب رگرسیون می‌توانند به امتحان نظریه‌ها یا تا حدی پیشنهاد نظریه‌های اقتصادی جدید کمک کنند. وی برای روشن کردن این مساله از مدل‌های اقتصادسنجی کلان برای مطالعه نوسانات اقتصادی و نظریه‌های توسعه درباره دوره‌های تجاری استفاده کرد. تینبرگن پس از توسعه مدل اقتصادسنجی کلان در اقتصاد، به سوی جریان‌های سیاسی جلب شد. وی نشان داد که چگونه سیاستگذاران می‌توانند از مدل‌های اقتصاد کلان برای سنجش آثار سیاست پیشنهادی استفاده کنند و مشخص کرد چگونه مدل آماری می‌تواند به سیاستگذاران در تصمیم‌گیری سیاسی در زمان مواجهه با اهداف اقتصادی متضاد کمک کند. علاوه بر این توضیح داد، چگونه می‌توان از تحلیل اقتصادی برای کمک به برنامه‌های توسعه اقتصادی بین‌المللی جهت بهبود درآمدهای اقتصادی استفاده کرد. تینبرگن توزیع درآمد را با استفاده از رویکردی پویا به دست آورد. او علاوه بر جست‌وجوی علل توزیع درآمد جاری، علل ریشه‌ای در تغییرات توزیع درآمد در طول زمان را پیدا و این موارد را در عوامل موثر عرضه نیروی کار و تقاضای نیروی کار لحاظ کرد. به نظر این نوبلیست هلندی، تحصیلات و توسعه تکنولوژی از مهم‌ترین عوامل موثر در عرضه و تقاضای نیروی کار است.
طی دهه 1930، اقتصاددانان کلان موضوع فازهای مختلف را در ادوار تجاری مطالعه و توضیحات متفاوتی را برای هر کدام از فازهای مختلف تهیه کردند. علاوه بر این، به این موضوع که چگونه صرفه‌جویی‌ها به تعادل می‌رسند نیز توجه کردند، در عین حال که توجه کمی به رشد صرفه‌جویی‌ها و نوسانات طی زمان داشتند. تینبرگن توضیح خاصی از «ادوار تجاری» ارائه و نشان داد چرا و چگونه صرفه‌جویی‌ها طی زمان تغییر می‌کنند. در دهه ۱۹۳۰، یان اولین مدل اقتصادی کلان را پایه‌ریزی کرد. در این مدل دیگر تحلیل بر مبنای روابط انتزاعی قیمت‌ها و کالاها نبود، بلکه بر روابط متغیرهای کلان چون درآمد، مصرف و سرمایه‌گذاری، تمرکز شده بود. کار او بر مبنای مشاهدات آماری از مفاهیمی بود که به صورت نظری تعریف شده بودند. بعد از آن، یان دعوت شد تا همین تحلیلی را که برای اقتصاد هلند انجام داده بود برای اقتصاد آمریکا انجام دهد. مجموعه این فعالیت‌ها، منجر به مطالعه پرارزش او در سال ۱۹۳۶ شد که در آن او آمار و ریاضیاتی را برای آزمون کردن تئوری‌های چرخه تجاری برای کل دنیا ارائه می‌کرد. سوال کلیدی این مطالعه آن بود که سرمایه‌گذاری بیش از حد یا مصرف کم، کدام یک باعث ایجاد رکود می‌شود؟ یا اینکه عامل دیگری وجود دارد؟ چالشی که محتاج پاسخ بود. اما مساله آنجا بود که روش او در آن روزها معمول نبود، روشی خالی از نظریه‌های اقتصادی و تنها متکی بر اندازه‌ها و مقادیر آماری. روش یان، مبدع اقتصادسنجی شد، تلفیقی از آمار و ریاضیات و اقتصاد. در این مدل، تنها کاری که نظریه‌های اقتصادی می‌کردند، ساختن فرضیه‌های صفر بود که به صورت روابط ریاضی درآمده بودند و با داده‌های آماری آزمون می‌شدند. یان معتقد بود، تحقیق اقتصادی نیازمند اقتصادسنجی است، اعتقادی که مورد جدل بود و اکنون نیز هست. جایی را که می‌توان با قطار به آن رسید با پای پیاده هم می‌توان رفت. در مورد یک مساله، اقتصادسنجی و اقتصاد تشریحی شاید به نتیجه یکسانی برسند، اما اولی کاراتر است. مخالفان یان می‌گفتند استفاده از ریاضیات مانند سوار قطار شدن در شب است، ممکن است قطار به هدف تو برسد، اما شب است و تو نمی‌فهمی و در نهایت به جای دیگری می‌رسی. ترجمه اقتصادی این نقد بدین معنی است که، تو به معنای واقعی یک معادله را در نظر نمی‌گیری و در نهایت به نتیجه‌گیری اشتباهی می‌رسی. اما پاسخ یان این بود: من فکر می‌کنم هیچ قطار دیگری به غیر از قطار من برای این منظور وجود ندارد!
طی سال‌های میانی دهه 30 میلادی تینبرگن در جامعه ملل کار می‌کرد، در آن زمان از وی دعوت به عمل آمد تا نظریه ادوار تجاری را آزمون کند. نتیجه این کار تالیف دو جلد کتاب «آزمون آماری ادوار تجاری» بود که وی در سال 1939 به چاپ رساند و جلد اول آن به‌طور کلی به فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و جلد دوم آن به مدل‌های کلان ادوار تجاری در ایالات متحده آمریکا اختصاص یافت. حتی جلد دوم کتاب که اثر بی‌عیب و نقصی است با اقبال عمومی مواجه نشد. حقیقت این است که مدل‌سازی اقتصادی تا دهه 1950 چندان جدی گرفته نمی‌شد. البته تینبرگن ناامید نشد و تلاش خود را با تالیف کتاب «ادوار تجاری در بریتانیا طی سال‌های 1914-1870» که در سال 1951 منتشر شد، دوچندان کرد.
جدال دو بنیانگذار
در سال ۱۹۵۰ یان در مقاله‌ای به هلندی، این پرسش را مطرح کرد: آیا می‌توان قضایای اقتصادی را بدون ریاضیات اثبات کرد؟ برخلاف فیزیک، عوامل اقتصادی را در جهان واقعی نمی‌توان تفکیک و تحلیل کرد. دستمزدها، قیمت‌ها را، قیمت‌ها، مقادیر تولید را، مقادیر تولید، اشتغال را و اشتغال دستمزدها را تعیین می‌کند. بدون ریاضیات و تنها با زبان نمی‌توان این تسلسل را تحلیل کرد. در پایان همان مقاله او به آزمونی اشاره کرده بود که از دانشجویانش خواسته بود مساله‌ای را که با ریاضیات به سادگی حل می‌شد با شرح، جواب دهند و اغلب نتوانسته بودند. او معتقد بود روزی خواهد آمد که آنقدر اقتصادسنجی‌دان در حوزه اقتصاد و سیاست وجود خواهد داشت که دیگر نیازی نخواهد بود اهمیت اقتصادسنجی را برای تحلیل اقتصادی اثبات کنیم.
تینبرگن سخت‌ترین انتقادات را از جانب جان مینارد کینز، رهبر انقلاب اقتصاد کلان، دریافت کرد. کینز مخالف روش وابستگی چندگانه برای پی بردن به اهمیت نسبی هر متغیر بر یک چرخه تجاری بود. از نظر او کار یان یک تردستی صرف بود، زیرا او همه متغیرها به خصوص عوامل سیاسی، اجتماعی و روانی را در مدل لحاظ نکرده بود. فراتر از این، انتظارات و نقش کلیدی آن در سرمایه‌گذاری مساله‌ای بود که باید مورد توجه قرار می‌گرفت. تینبرگن مدعی بود جمله اخلال نشانگر بقیه عوامل است و انتظارات بر مبنای مقادیر گذشته است و آنها نیز در مدل هستند. انتقاد دیگر کینز به مدل یان آن بود که داده‌های مدل غیر‌کیفی و غیر‌همگن هستند و نمی‌توان از آن روابط اقتصادی را استخراج کرد. نقد دیگر آن دوران از اتریشی‌های مدرن و به خصوص از هایک، اقتصاددان هم‌دوره تینبرگن بود. با این وجود یان، احترام بسیاری برای هایک که مدیر انجمن ادوار تجاری اتریشی بود، قائل بود.
یان تینبرگن حتی در سخنرانی جایزه نوبلش اقرار کرد که شاید کینز حق داشته باشد، زیرا من هیچ وقت موفق نشدم نوسانات سرمایه‌گذاری را پیش‌بینی کنم. پس از جنگ یان به اقتصاد توسعه علاقه بیشتری پیدا کرد. او دیگر به جای نوسانات بر ساختار اقتصاد جهان متمرکز شد.
یکی از آخرین اظهارنظرهای کینز بر کار یان تنها چندی پیش از جنگ جهانی دوم جالب توجه است. کینز گفت: به‌رغم احترامی که به تینبرگن به عنوان یک انسان می‌گذارم، اما هنوز متقاعد نشده‌ام که کیمیاگری آماری او بتواند به شاخه‌ای از علم تبدیل شود، ولی به هر حال نیوتن، باول و لاک هم همگی با کیمیاگری شروع کردند، پس اجازه دهید به کارش ادامه دهد.
نقدهایی که بر یان شد، در همان ابتدای کارش اتفاق افتاد، یعنی زمانی که یان موفق به دریافت نوبل شد، هنوز جریان رایج به سختی کارش را می‌پذیرفت، اما امروز برای آزمون کردن تمامی زیرشاخه‌های اقتصاد از اقتصادسنجی استفاده می‌شود؛ امری که کینز آن را بعید می‌دانست و در نظرش چندان محتمل نبود.
کتاب‌ها و مقالات
درنهایت در قسمت پایانی این نوشتار به معرفی برخی از مهم‌ترین مقالات و کتاب‌های یان تینبرگن می‌پردازیم. برخی از مهم‌ترین مقالات این نوبلیست هلندی عبارتند از:
1- ‘The Notion of Horizon and Expectancy in Dynamics Economics”. 1933, Econometrica.
2- “Annual Survey of Significant Dvelopments in General Economic Theory”, 1934.
3- “Annual Survey: Suggestions on Quantitative Business Cycle Theory”, 1935, Econometrica.
4- “Statistical Evidence on the Acceleration Principle”, 1938, Economica.
5- ‘Econometric Business Cycle Research”, 1940, RES
منابع:
1- www-history.mcs.st-and.ac.uk /Biographies /Tinbergen.html
2- www.econlib.org /library /Enc /bios /Tinbergen.html
3- en.wikipedia.org /wiki /Jan_Tinbergen
Hits: 0
