شرکت شل هنوز از نیرومندترین شرکت‌های نفت در دنیا به حساب می‌آید. این شرکت بزرگ نفتی یک شبه به این درجه از اهمیت نرسیده و تاریخ طولانی را پشت سر دارد. نویسندگان طرفدار مارکس و چپ‌گراهای جهانی عموما این شرکت‌ها را عامل استثمار می‌دانند و نگاه خوبی به فعالیت آنها ندارند. آنها برای نشان دادن زشتی شرکت‌های بزرگ به تاریخچه آنها اشاره می‌کنند. ب کیوان، نویسنده کتاب «انحصارات صنعتی و بانکی» نیز با همین دیدگاه، تاریخچه برخی از غول‌های اقتصادی را نوشته است که در ذیل می‌خوانید.
در کنار جاده‌های بسیاری از کشورها اغلب، سرویس‌ها، گاراژها، تعمیرگاه‌هایی دیده می‌شوند که بر سردرشان تابلویی نصب شده با آرم صدف دریایی که به انگلیسی «شل» گفته می‌شود. این آرم به «رویال داچ شل»، یکی از نیرومندترین امپراتوری‌های نفتی جهان سرمایه‌داری تعلق دارد. این صدف برای ده‌ها هزار کارگر نفت بسیاری از کشورهای در حال رشد سمبل و مظهر غارت بی‌رحمانه ثروت طبیعی آنها و بهره‌کشی وحشیانه است.دست‌اندازی به منابع مواد اولیه، مبارزه برای تقسیم و تجدید تقسیم اقتصادی جهان سرمایه‌داری، جنگ‌هایی که امپریالیسم در قرن بیستم به راه انداخته، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم با فعالیت رویال داچ شل پیوند دارد.
شل در دوران «تب نفت» در پایان قرن نوزده به‌وجود آمد. ابتدا در سال 1890 کمپانی «رویال‌داچ پترولیوم» (RoyalDutch Petroleum) به وجود آمد. این کمپانی امتیازی در ساماترا به دست آورد. هفت سال بعد یک بازرگان لندنی به نام م. ساموئل (M.Samuel) که واردکننده صدف دریایی از خاور دور بود، شرکت شل ترانسپورت اندترادینگ (Shell Transport and trading) را تاسیس کرد. این دو شرکت در سال 1903 شعبه مشترکی به نام ایشی تیک پترولیوم (Ishietic Petroleum) به رهبری و مدیریت یکی از صرافان هلندی موسوم به هانری دتردینگ Henri Deterding)) سازمانده معروف پرووکاسیون ضدشوروی، تشکیل دادند. چهار سال بعد شل و رویال داچ در هم ادغام شدند و شرکت رویال داچ شل را به وجود آوردند. این ادغام با شرکت فعال روچیلدها (Rothschild) که از بانکداران معروف هستند، صورت گرفت. آنها همواره به فعالیت توسعه طلبانه کنسرسیوم کمک مالی نمودند.رویال داچ شل، پس از تمرکز همه منابع و قدرت مالی خود، مخصوصا علیه غول آمریکایی، استاندارد اویل (نیوجرسی) Standard Oil (Newjersey) به تعرض وسیع اقتصادی پرداخت.شل در سال‌های بیست از قاره آمریکا سر در آورد. کنسرسیوم مواضع خود را در اندونزی وسعت داد و همه رقبای خود را بی‌رحمانه از صحنه دور ساخت. در سال‌های 30 شروع به بهره‌برداری از ثروت‌های نفتی خاورمیانه نمود.مبارزه در راه محدود کردن خودکامگی انحصارات نفتی بیگانه که از پیش از جنگ دوم جهانی آغاز شده بود، مواضع کنسرسیوم را متزلزل ساخت و قدرت وی را تضعیف نمود. اولین ضربه کاری در سال 1938 به کنسرسیوم وارد آمد. در این سال دولت مکزیک کمپانی ال اژیلا (El Agila) شعبه رویال داچ شل را از مواد عظیم نفتی محروم ساخت. پس از جنگ دوم جهانی موقعیت کنسرسیوم در اروپا با از دست رفتن امتیازات نفتی رومانی سخت تضعیف شد. کنسرسیوم ناچار شد با کمپانی‌های آمریکایی در هلند و آلمان باختری شریک شود. شل در اندونزی و خاورمیانه با ناکامی‌های بیشتری روبه‌رو شد.با وجود این، کنسرسیوم با رفتار ماهرانه و سازش با شرایط جدید مبارزه انحصارگرانه پس از جنگ به رشد سریع خود ادامه داد و منابع عظیمی در صنایع تغییر و تبدیل مواد نفتی و پتروشیمی و ساختن تانکرهای نفتی و احداث لوله‌های گاز نفت، سرمایه‌گذاری نمود.کنسرسیوم در نیجریه هم وارد عمل شد و شروع به استخراج مواد جدید نفتی در برنئو، قطر و عمان نمود و برای استخراج گاز طبیعی در دریای شمال به فعالیت پرداخت.
ب- کیوان در بررسی تاریخ تاسیس و رشد رویال داچ شل به عنوان یک شرکت بزرگ بین‌المللی به دهه 1960 می‌رسد که شل توانست رتبه چهارم در میان شرکت‌های بزرگ انحصاری را با 2/7 میلیارد دلار سود به خود اختصاص دهد.
در حال حاضر، رویال داچ شل بزرگ‌ترین انحصار اروپای باختری است. ثروت کنسرسیوم از سال 1960 تا 1965 از 9/8 میلیارد دلار به 1/12 میلیارد دلار و سود وی از 5/5 میلیارد دلار به 2/7 میلیارد دلار، فزونی یافت. این کنسرسیوم در کسب سود چهارمین مقام را بین گروه‌بندی‌های عمده انحصارگران جهان احراز کرده و از حیث ثروت فقط با جنرال موتورز و استاندارد اویل (نیوجرسی) آمریکایی قابل مقایسه است.رویال داچ شل تقریبا درصد کشور جهان بیش از 500 شعبه و قریب 174000 کارگر و کارمند دارد. در سال 1965 تا 55 درصد درآمدهای کنسرسیوم از نیمکره غربی به دست آمده است. این درآمد 33 درصد دارایی خالص آن را تشکیل می‌دهد. کنسرسیوم قریب یک هفتم نفت استخراجی جهان سرمایه‌داری و 74 پالایشگاه بزرگ در اختیار دارد. نفتکشهای کنسرسیوم مجموعا با ظرفیت 15 میلیون تن، یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های نفتی جهان است. لوله‌های نفت و گاز کنسرسیوم 40000 کیلومتر است.رویال داچ شل از راه استثمار کارگران نفت که مزد ناچیزی دریافت می‌دارند، مبالغ هنگفتی به دست می‌آورد. از 1960 تا 1965 سود خالص کنسرسیوم 628 میلیون دلار، یعنی تقریبا یک‌چهارم افزایش یافته است. فزونی منافع این غول نفتی مخصوصا به سطح نازل هزینه استخراج و بالا بودن قیمت فروش فرآورده‌های نفتی ارتباط دارد. چنانکه بهای نفت خاورمیانه 20 تا 50 بار بالاتر از هزینه‌های استخراج نفت است. سود کنسرسیوم در این منطقه 50 درصد مبلغ سرمایه‌گذاری است.
ساخت تشکیلاتی و اداری رویال داچ‌شل برحسب ویژگی‌های تولید و توزیع جغرافیایی موسسات کنسرسیوم ترازبندی شده است. این ساخت متشکل از یک هرم سه طبقه‌ای است که در راس آن دو کمپانی هلدینگ رویال داچ پترولیوم هلندی و شل ترانسپورت اندترادینگ انگلیسی قرار دارد. این دو کمپانی به ترتیب 60 و 40 درصد سهام شرکت‌های مهم باتاآفیش پترولیوم ما آچا پیچ (Bataafish Petroleum Maatshapij) و شل‌پترولیوم را در دست دارند. این شرکت‌ها از طرف کمپانی‌های هلدینگ صدها شعبه کنسرسیوم در سراسر جهان را کنترل می‌نمایند.مدیریت کنسرسیوم، اصل تمرکز و عدم تمرکز را در هم آمیخته است. تصمیمات عمده که مربوط به فعالیت عمومی کنسرسیوم است، به وسیله کمیته‌ای اتخاذ می‌گردد که هفت مدیر عضو آن است: چهار مدیر از طرف کمپانی هلندی و سه مدیر از طرف کمپانی انگلیسی. در سال 1965 برای اولین بار در تاریخ فعالیت کنسرسیوم، یک آمریکایی به عضویت کمیته درآمد. نام او م.اسمیت (M.Spet) است که سابقا رییس شورای مدیریت شل پترولیوم ایالات متحده آمریکا بود. اکنون اعضای کمیته عبارتند از: سه انگلیسی، سه هلندی و یک آمریکایی. سامپسون (Sampson) جامعه‌شناس انگلیسی درباره این «شخصیت‌های بزرگ» می‌نویسد: «اینها شخصیت‌های تقریبا افسانه‌ای در داخل شرکت و شهر لندن هستند. تصور می‌رود حقوق آنها که به دقت پرده‌پوشی می‌شود، 50000 لیره استرلینگ در سال باشد. تازه این مبلغ پنج برابر بیشتر از دریافتی سالیانه نخست‌وزیر انگلیس است».البته اربابان واقعی رویال داچ‌شل را باید خانواده‌های روچیلد، ساموئل (Samuel)، لازارد (Lazard) و مورگان (Morgan)دانست. روابط آنها با کنسرسیوم کاملا روشن و آشکار است. شل انگلیسی و ساموئل – مونتیج (Samuel-Montaique) یک آدرس دارند.
کیوان در ترجمه خود از کتاب انحصارات صنعتی و بانکی که در سال 1351 توسط انتشارات «کتاب نمونه» چاپ شده است با نگاهی چپگرایانه تاریخچه و فعالیت رویال داچ‌شل را بررسی کرده و نتیجه گرفته است که این شرکت در سیاست خارجی امیرپالیسم نفوذ داشته و به مقابله با انقلابیون اتحاد شوروی پس از سقوط روسیه تزاری پرداخته است.
حضرت م.ساموئل در شورای اداری شل عضویت دارد. شعبه انگلیسی کنسرسیوم با گروه مورگان – گرنفل( Morgan Grenfell) به وسیله لردبی‌زیستر اولین مدیر این بانک پیوند یافته است. به علاوه این شخص در شورای اداری شرکت صنایع جنگی ویکرز (Vickers) و شورای انحصار بزرگ الکتروتکنیک انگلیسی آسوستیه الکتریک اینداستری – (Associated Electric Industries)عضویت دارد.
کنسرسیوم به وسیله آ.فارب (A.Forb) رییس میدلند بانک (Midd land Bank) با یکی از پنج بانک بزرگ انگلیسی در تماس است.
مک.فادزن (Mc Fadzean) یکی از شخصیت‌های مهم شورای مدیریت شل است. او سابقا رییس کنفدریشن اوف بریتیش اینداستری (Confederation of British industry) بود، ولی اکنون رییس شورای ملی صادرات بریتانیا است. در شورای مدیریت کنسرسیوم لردشاو کروس (Lord Shawcross) وزیر سابق دادگستری نیز عضویت دارد.
مدیریت رویال داچ‌شل در مقابل جنبش‌های سیاسی و اقتصادی که برای کنسرسیوم تولید خطر و مزاحمت نماید، بسیار حساس است. برای در هم شکستن موج نارضایی که از فعالیت‌های انحصار در کشورهای در حال رشد به وجود می‌آید، طرح وسیع «منطقه‌ای» کردن را پیش کشیده و هر جا که منافع‌اش اقتضا کند، نمایندگان کشورهای جهان سوم را در کادر متوسط مدیریت دخالت می‌دهد. به‌علاوه مدیریت رویال داچ‌شل، برای پرهیز از ضایعاتی که ناشی از ملی کردن موسسات است، اکنون از تاسیس پالایشگاه در کشورهای نفت‌خیز احتراز می‌جوید و این پالایشگاه‌ها را در مناطقی می‌سازد که نفت به مصرف می‌رسد.
رویال داچ‌شل همواره در سیاست خارجی امپریالیسم نفود بسزایی داشته است. کنسرسیوم با وقوع انقلاب در روسیه تزاری و از دست دادن امتیازات نفتی در باکو (Bakou) و گروزنی(Groznyi) – منطقه نفتی قفقاز – سیاست خشنی در قبال حکومت شوروی در پیش گرفت. موضع‌گیری کنسرسیوم یکی از علل اصلی ناکامی کنفرانس 1922 لاهه در شناسایی حکومت شوروی از طرف دولت‌های سرمایه‌داری بود. هانری دتردینگ یکی از مبتکرین قطع روابط سیاسی انگلستان با حکومت شوروی در سال 1927 است. او در جنگ‌های داخلی اسپانیا به نیروهای ارتجاعی کمک مالی می‌نمود و متقابلا از آنها تعهد گرفت که پس از کسب پیروزی، انحصار فروش فرآورده‌های نفتی در داخل کشور را به رویال‌داچ‌شل واگذار نمایند. پس از جنگ دوم جهانی این انحصار در صف هواداران سرسخت جنگ سرد و کاهش روابط اقتصادی بین شرق و غرب فعالیت می‌نمود.
فعالیت‌های رویال داچ‌شل و دیگر شرکت‌های نفتی سرچشمه اساسی منازعات خونین نظامی در خاورمیانه است. در سال 1965 رویال داچ‌شل و بریتیش پترولیوم 24 درصد نفت استخراجی این منطقه را در دست داشتند، بیش از 20 درصد منافع کنسرسیوم از نفت خاورمیانه تامین می‌گردد.
روسای کنسرسیوم برای مقابله با سیاست برخی از کشورهای عربی در راه نوسازی و اصلاحات اجتماعی و اقتصادی از اسرائیل پشتیبانی می‌کنند. با وجود این، جنگ ضایعات سنگینی برای این انحصار به بار آورده است.
این کنسرسیوم از آغاز جنگ در خاورمیانه به علت بسته شدن کانال سوئز ناچار شده است برای حمل نفت به ظرفیت 6 میلیون تن از نفتکشهای کرایه‌ای استفاده کند و تا سال 1968 (تاریخ‌تحریر این مقاله) بالغ‌بر 150 میلیون دلار کرایه بپردازد.
انحصارات بین‌المللی بیش از پیش در اقتصاد و سیاست دولت‌های سرمایه‌داری معاصر نفوذ می‌کنند. رشد غول‌هایی چون رویال داچ‌شل عدم توازن در مناسبات اقتصادی جهان را افزایش داده، فاصله موجود بین نیروهای امپریالیستی و کشورهای در حال رشد را عمیق‌تر می‌سازد. سیاست این انحصارات یکی از کانون‌های اساسی وخامت در سراسر جهان است.
Hits: 0
