چگونه مناقشات آبی را حل کنیم؟ – درس‌هایی از تحلیل تطبیقی مذاکرات موفق
نوشته: آرون تی ولف
متن حاضر چکیده‌ای از مقاله بلندی است که آرون تی ولف در شماره سوم از جلد سیزدهم نشریه علمی «توسعه منابع آب» نوشته است. این مقاله درس‌هایی ارائه می‌دهد که از تجربه مذاکرات، مطالعات موردی فرآیندی و سلسله‌ای از نشست‌ها درباره آب‌های بین‌المللی اخذ شده‌اند. ولف اصول کلی‌ای را عرضه می‌کند که رعایت‌شان در همه مذاکرات آبی اهمیت دارد.
بسیاری از توصیفات صورت‌گرفته از منازعات آبی بین‌المللی با ارزیابی وضعیت حقوق بین‌المللی آب آغاز می‌کند و پایان می‌یابد. دیگران با تاکید بر تنش‌های سیاسی و نظامی گذشته و هشدار نسبت به «جنگ‌های آب» در آینده، بر جنبه تضادی این منازعات تاکید می‌کنند. با این حال، تجارب بسیاری از رفع تضادهای آبی بین‌المللی وجود دارد که ارتباط اندکی با نظریه حقوقی دارد. خلاقیت هنگامی که با ویژگی‌های آبی که قرار است همکاری و همیاری را پیش ببرد، از وقوع بدترین سناریوهای ممکن جلوگیری می‌کند. این مقاله بر درس‌هایی تاکید می‌کند که از تجربه رفع تنش‌های آبی بین‌المللی در 140 قرارداد آبی بین‌مرزی، 14 مطالعه موردی فرآیندی و سه نشست کمیته آب‌های بین‌المللی در «انجمن منابع بین‌المللی آب» به دست آمده‌اند. این درس‌ها به سه مرحله مذاکره تقسیم می‌شوند: پیش از مذاکره، مذاکره و اجرا.
طی دوره پیش از مذاکره، تفاوت‌های ذاتی بین مناسبات ملی و بین‌المللی از نظر نهادها و مرجعیت، قوانین و اجرا، پیش‌فرض قدرت برابر و بهترین گزینه از میان گزینه‌های مقابل توافق به‌دست‌آمده توصیف شدند، اما نتیجه‌ای که حاصل شد این بود که این تفاوت‌ها آنقدر که معمولاً تصور می‌شود بزرگ نیستند. وقوع «شرایط مخاطره‌آمیز» در رودخانه‌های بین‌المللی توضیح داده شدند و درس‌هایی برای مداخله پیش از وقوع تنش‌ها پیشنهاد می‌شود نه‌تنها برای جلوگیری از شرایط مخاطره‌آمیز، بلکه همچنین برای این‌که این نهادها انعطاف‌پذیری بسیاری در طول زمان از خود نشان داده‌اند و حتی در شرایط خصومت سیاسی شدید راه‌هایی برای خروج از بحران پیش گذاشته‌اند. مدیریت واحد بین‌المللی آب به بهترین نحو پیش از وقوع تنش‌ها درون نقطه تقسیم آب اجرا می‌شود. چنین چارچوب بین‌المللی‌ای برای حل تنش‌ها به جلوگیری از مناقشات کمک می‌کند و الگویی برای همکاری در غیاب تنش‌های شدید سیاسی -که ممکن است به شرایط مخاطره‌آمیز منجر شوند- پیش می‌کشد. این نهادها در یک خلأ اجرا نمی‌شوند. همه مراجع بین‌المللی موفق در حوزه آب در نتیجه حمایت یک‌طرف سوم نیرومند -هم از نظر سیاسی هم از نظر مالی- اجرا شده‌اند. از سوی دیگر، نه‌تنها مداخله طرف سوم در حل تضادها و تنش‌های آبی بین‌المللی حیاتی است، بلکه این مداخله باید فعالانه و مورد حمایت سیاسی و مالی جامعه بین‌الملل باشد. شاخص‌ها و نشانه‌هایی برای تنش وجود دارد، از جمله حجم آب و مسائل کیفی، مدیریت استفاده چندگانه و تقسیمات سیاسی. شاخص‌هایی نیز برای نوع و شدت تنش وجود دارند، از جمله تنظیمات ژئوپولتیک، سطح توسعه ملی، مسائل هیدروپولتیک زیر کنترل نهادی و «اخلاق» ملی آب. در مرحله مذاکره، موانع یکسانی در برابر مذاکره موفق وجود دارند، به ویژه بی‌میلی به بازشناسی طرفین که راه توافق را می‌بندد، و مناقشات علمی. برای تشویق راهکارهای دو طرف بُرد، درس‌هایی پیشنهاد می‌شود که مبتنی بر پیوندهای چندمنبعی -منابع مالی، منابع انرژی، پیوندهای سیاسی و اطلاعاتی- هستند. ایجاد محرک‌هایی برای حل داوطلبانه تنش بر سر منابع آب، کلیدی است. در حالی که نهادهای بین‌المللی ممکن است قوانین و مراجعی برای اجرای راهکارها نداشته باشند، اغلب به منابع دیگری دسترسی دارند که می‌توانند با سرمایه‌گذاری بر تفاوت‌ها و ایجاد روابط تجاری یا پیوندهای سیاسی زمینه رسیدن به توافق را فراهم کنند. این منابع ممکن است آب یا چیزی غیر از آب باشند.
برای مرحله اجرا مولفه‌های اغلب فراموش‌شده -مسائل فیزیکی، اقتصادی و سیاسی- توضیح داده شدند، از جمله جنبه‌های خاص منابع آب که می‌توانند مشوق همکاری باشند. مساله اصلی در این مرحله، مدیریت نقطه تقسیم آب است، نه مدیریت رودخانه. این امر کمیت و کیفیت، آب سطحی و آب زمینی، آب و مردم را به هم متصل می‌کند. هر چیز به هر چیز دیگر پیوند می‌یابد.
Hits: 0
