زکات و نقش آن در عدالت اجتماعی

زکات از دستورهای اسلامی و یکی از فروع دین است و در مورد چیزهایی وضع شده است که انسان با کمک طبیعت آن‌ها را به وجود می‌آورد، آن هم طبیعت سهل و ساده؛ یعنی انسان به نسبت، کار کمی انجام داده و طبیعت کار بیشتر را انجام می‌دهد و محصول را مفت و رایگان در اختیار انسان می‌گذارد.

مثلاً گندم که انسان بوجود می‌آورد در قسمت کمی، فکر و عمل او دخالت دارد و قسمت بیشتر، فعالیت طبیعت است. از این رو اسلام به انسان می‌گوید اینجا که از سخاوت طبیعت استفاده می‌کنی مقداری از آن را باید در راه‌های دیگر بدهی. البته سؤال مهمی که اینجا مطرح می‌شود این است که چرا گندم باید زکات داشته باشد و برنج نداشته باشد؟ این مسئله در سابق هم مطرح بوده‌ است در جواب گفته‌اند، آن سادگی که در موارد زکات هست در برنج نیست یعنی به آن سادگی که گندم به دست می‌آید برنج به دست نمی‌آید و زحمت زیادی می‌خواهد و زکات در واقع به این علت است که یک مقدار از چیزی را که طبیعت رایگان در اختیار انسان قرار می‌دهد به دیگران بدهد.

موارد واجب شدن زکات

زکات بر نه (۹) چیز واجب است: «گندم» و «جو» و «خرما» و «کشمش» و «طلا» و «نقره» و «گوسفند» و «گاو» و «شتر»

فرق مالیات و زکات

اما مالیات موضوع دیگری است امری متغیر و از اختیارات حکومتی است. وضع مالیات از اختیارات حاکم شرع است. او در هر زمانی می‌تواند برای هر چیزی بر طبق مصلحتی که ایجاب می‌کند مالیات وضع کند. این ربطی به زکات ندارد؛ بنابراین نباید زکات و مالیات را با هم مقایسه کرد.
«هرچند زکات یکی از راه‌های تأمین منابع مالی حکومت اسلامی است؛ اما در شرایط کنونی در ایران توسط دولت جمع‌آوری نمی‌شود؛ بلکه به صورت مردمی هر کسی می‌تواند زکات خویش را دریکی از موارد هشتگانه آن که در توضیح المسایل همه مراجع ذکر شده مصرف نماید.

آیات زکات

در قرآن، در اکثر موارد، پرداخت زکات در کنار برپایی نماز آمده‌ است، که بیانگر اهمیت این حکم است. آیهٔ ۶۰ سورهٔ توبه مصارف زکات را چنین بیان می‌کند:

۱. فقیر (نیازمند)
۲. مسکین (کسی که در نهایت نیازمندی است)
۳. عاملین (مأمورین جمع‌آوری زکات)
۴. مؤلفهٔ قلوب (برای نزدیک کردن کسانی که احتمالاً کدورتی از اسلام دارند)
۵. آزادسازی بردگان
۶. مقروضان
۷. در راه خدا
۸. درراه‌ماندگان

بی‌شک با تببین بیشتر اثرات زکات در جامعه شاهد ارتقای آمار زکات خواهیم بود که این مهم نیز موجب بهره‌مندی بیشتر مستحقین این فریضه الهی خواهد شد.
خداوند متعال می‌فرماید اموالتان را در حصار امن به وسیله زکات قرار دهید، و ادای این فریضه الهی شما را از غضب خداوند دور می‌کند.

تفاوت خمس با زكات

كاركرد خمس و زكات بسيار به يكديگر شبيه است. هر دو براي ايجاد عدالت اجتماعي، رفع اختلاف‌طبقاتی و تقويت بنيان‌های دينی در جامعه، وضع شده‌اند. با وجود اين شباهت‌ها، اين دو ماليات دينی، از نظر موارد مصرف، تفاوت‌هايی با هم دارند كه اكنون برمی‌شماريم:

• زكات بر نه چيز و خمس بر هفت چيز واجب است و موارد مصرف هركدام با هم فرق دارد.
• زكات مربوط به نيازهاي خرد جامعه، سيركردن شكم گرسنگان و برطرف كردن خلأهاي كوچك و پراكنده است، ولي خمس مربوط به نيازهاي كلان و اساسي جامعه است و صرف اعتلاي جامعه اسلامي مي شود تا مايه اقتدار و عزت مسلمانان شود.
• خمس، حقي است كه بر مازاد درآمد سالانه تعلق مي گيرد؛ برخلاف زكات كه بر اصل درآمد كشاورزان و دامداران تعلق مي گيرد.
• خمس با شرايطي خاص، بر همه افرادي كه درآمد دارند، واجب مي شود، اما زكات فقط بر صاحبان بعضي شغل ها واجب مي شود.
• زكات موارد مصرفي هشت گانه خاصي دارد كه در غير آنها مصرف نمي شود. خمس به حكومت اسلامي تعلق دارد و در هر موردي كه حكومت صلاح بداند، مصرف مي شود.

پرداخت زکات تبعیض و اختلاف طبقاتی را در جامعه حذف می‌کند

• از بین بردن تبعیض و اختلاف طبقاتی در جامعه از مهم‌ترین کارکردهای پرداخت زکات است،
• زکات مسئله‌ای اقتصادی است که میان اغنیا و فقرا محبت، برکت و رحمت ایجاد می کند.
• پرداخت زکات و صدقات نیز مانند دیگر عبادت‌ها و کارهای خیر در ماه رمضان اجر مضاعف دارد.
• خداوند آن قدر دارد که به نیازمندان عطا کند، اما فقرا را با صبر و اغنیا را با بخششان امتحان می‌کند.

اهداف زکات

خداوند زکات واجب مالی است که خداوند آن را بر ثروتمندان فرض کرده است، تا به فقرا و نیازمندان و دیگر مستحقین داده شود و دشمنی آنان با ثروتمندان برطرف شود و به ثروتمند ضرر زده نشود و در این اهداف مهمی نهفته است، از جمله:

1. دوست داشتن مال غریزه‌ی انسانی است، غریزه‌ای که انسان را وا می‌دارد نهایت تلاشش را جهت محافظت و نگهداری و به دست آوردن آن انجام دهد. شریعت پرداخت زکات را برای پاک کردن نفس از رذالت بخل و طمع و درمان محبت به دنیا و چنگ زدن به آن واجب نموده است. خداوند فرموده است: {خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا} (توبه:103) (از اموال آن‌ها صدقه (و زکات) بگیر، تا بوسیله‌ی آن، آن‌ها را پاک سازی).
2. با پرداخت زکات قانون پیوند و الفت در میان مسلمانان تحقق می‌یابد؛ زیرا طبیعتا انسان کسانی را که به او نیکی می‌کنند دوست دارد، با پرداخت زکات افراد جامعه‌ی انسان به هم مهربان و وفادار می‌گردند و همانند ساختمان مستحکمی می‌باشند که اجزایش به هم تنیده شده است. با پرداخت زکات جرایم سرقت و چپاول و اختلاس کاهش می‌یابد.
3. با پرداخت زکات معنی عبودیت و فروتنی مطلق و سر سپردگی کامل در مقابل خداوند جهانیان تحقق می‌یابد، هرگاه ثروتمند زکات اموالش را بپردازد، در واقع به دین خدا عمل نموده و دستور او را اجرا کرده است، در پرداخت زکات شکر نعمت‌ دهنده برای آن نعمت می‌باشد. خداوند فرموده است: {لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ} (ابراهیم: 7) (اگر شکر گزاری کنید، یقیناً (نعمت خود را) به شما افزون می‌دهم).
4. با پرداخت زکات مفهوم همبستگی اجتماعی و توازن نسبی میان گروه‌های جامعه برقرار می‌گردد، با دادن زکات به نیازمندان ثروت‌های مالی در دست گروه‌های مشخصی از جامعه انباشته و احتکار نمی‌گردد. خداوند فرموده است: {كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ} (حشر:7) (تا (این اموال) در میان ثروتمندان شما دست به دست نشود).

چگونه با پرداخت زکات می‌توان فقر را از ریشه کَند؟

سالانه در جهان به مناسبت عید فطر ثروت کلانی به عنوان زکات فطره در اختیار نهادها و مؤسسات خیریه قرار می‌گیرد تا با آن به سراغ ریشه‌کنی فقر بروند. این بودجه بسیار کلان است اما فقر در میان مسلمانان پابرجاست. مشکل چیست؟ گاردین این مسئله را بررسی کرده است.

برای مسلمانان سراسر جهان، ماه رمضان هنگامۀ تفکّر، ایثار و دور هم جمع شدن با اعضای خانواده است. از طرف دیگر، در این ماه مبارک مسلمانان زکات مال خود را پرداخت می‌کنند و اعتقاد بر این است که شخصی که زکات مال خود را خارج می‌سازد، خود نیز پاک می‌شود.

پول حاصل از زکات پتانسیل بکری برای کمک به توسعۀ پایدار جوامع دارد. بین اهداف توسعۀ پایدار و زکات وجوه مشترک قابل‌توجّهی وجود دارد. در دین اسلام پنج هدف اصلی تحت عنوان «مقاصد الشریعة» وجود دارد که شامل صیانت از ایمان، زندگی، نسل، نیروی عقلانی و ثروت است. بسیاری از اهداف توسعۀ پایدار (مبنی بر کاستن از فقر و گرسنگی، ارتقای سطح سواد و سلامت، دسترسی به آب و بهداشت، کاهش از نابرابری‌ها و حفاظت از محیط‌زیست) در این ارزش‌های اسلامی منعکس شده است.

زکات به عنوان یکی از پنج ستون دین اسلام، بر همۀ مسلمانان واجب است و مسلمانان ملزمند که دست‌کم 2.5درصد (تعیین این درصد ادعای نویسنده است که به صورت کلی مطرح شده و گرنه پیداست که تعیین نصاب زکات در نزد مسلمانان یکسان نیست) از اندوختۀ خود را به فقرا و افراد مستحق پرداخت کنند.

اما علی‌رغم پتانسیل عظیم زکات مبنی بر کمک به تحقّق اهداف توسعۀ پایدار، غالباً نسبت به نقشی که سازمان‌های زکات می‌توانند در این زمینه ایفا کنند بی‌توجّهی شده است. طبق برآوردها، سالانه چیزی بین 3 الی 5 تریلیون دلار برای نیل به اهداف توسعۀ پایدار موردنیاز است و در سرمایه‌گذاری فعلی تقریباً 1.4 تریلیون دلار کسری وجود دارد. سازمان‌های توسعه می‌توانند با همکاری با نهادهای مذهبی، این شکافِ 2.5 تریلیون دلاری را پر کنند.

تقریباً 22 درصد جمعیت جهان را مسلمانان تشکیل می‌دهند. در سال 2015 منابع مالی اسلامی، از جمله زکات چیزی حدود 2 تریلیون دلار برآورد شد و پیش‌بینی می‌شود که تا سال 2020 این رقم از 3 تریلیون دلار نیز بگذرد. علاوه‌براین، هر سال چیزی بین 22 میلیارد الی 1 تریلیون دلار در قالب زکات در سراسر جهان اسلام خرج می‌شود.

زکات اغلب به شکل غیررسمی میان افراد (مثلاً به صورت پرداخت نقدی به آشنایان نیازمند) دست‌به‌دست می‌شود و تنها یک چهارم کمک‌ها به نهادهای رسمی و مجاز حواله می‌شود. اما کم‌کم سازمان‌های اسلامی دارند به این نتیجه می‌رسند که پرداخت زکات برای رفع مشکلات دیرپاتری مثل کاهش فقر می‌تواند برای طیف گسترده‌تری از افرادِ نیازمند کارگشا باشد و راه‌حلّ پایدارتری برای مبارزه با فقر ارائه دهد.

باید ذهنیت عموم را به نحوی تغییر دهیم که همگان بدانند زکات برنامه‌ای است که تحقّق تغییرات مثبت از طریق آن، مستلزم مدیریت حرفه‌ای است.

در زمانه‌ای که دین اسلام با افراطی‌گری مرتبط دانسته شده، نشان دادن فواید و برکات این دین برای جامعه امری حائز اهمیت است.

برگرفته: خیریه شعف

Hits: 0