اندازه گيری بهره وری واحدهای توليدی

مقدمه

بهره‌وري استفادة مؤثر و کارآمد از وروديها يا منابع براي توليد محصول يا ارائة خروجيهاست. وروديها (نهاده‌ها) منابعي از قبيل مواد اوليه، ابزارآلات و تجهيزات، نيروي کار و زمين و … هستند که براي خلق خروجي يا ستاده (محصولات توليدي، خدمات ارائه شده) استفاده مي‌شوند. اندازه‌گيري بهره‌وري براي هر سازمان ضروري است و اين امر به حدي حائز اهميت است که مي‌توان با برقراري و اجراي يک سيستم اندازه‌گيري بهره‌وري به نقاط قوت و ضعف يک سازمان توليدي پي برد. اين مقوله در مباحث تئوري بسيار ساده است، ولي در زمان پياده‌سازي و عملياتي کردن، آنچنان‌که در تئوري سهل مي‌نمايد، آسان نيست، چراکه تعريف دقيق شاخصها، ايجاد مکانيزمي جهت توليد داده‌ها و اطمينان از صحت داده‌هاي توليد شده، اندازه‌گيري صحيح شاخصها، همه و همه مواردي هستند که در عمل بسيار دشوار مي‌نمايند. بنابراين بايد در طراحي و پياده‌سازي سيستم اندازه‌گيري بهره‌وري به آنها توجه شود.

تعاريف بهره‌وري

تعريف مرکز بهره‌وري ژاپن (JPC) : بهره‌وري عبارت است از به حداکثر رساندن استفاده از منابع، نيروي انساني، تسهيلات و غيره به طريقه علمي و کاهش هزينه هاي توليد، گسترش بازارها، افزايش اشتغال، کوشش براي افزايش دستمزدهاي واقعي و بهبود معيارهاي زندگي آن‌گونه که به سود کارکنان‌، مديريت و عموم مصرف کنندگان باشد.
تعريف مرکز بهره‌وري ايران (NIPO): بهره‌وري يک فرهنگ، يک نگرش عقلايي به کار و زندگي است، که هدف آن هوشمندانه تر کردن فعاليتها براي دست‌يابي به زندگي بهتر و فعالتر است.

انواع بهره‌وري

1ـ بهره‌وري جزء: رابطة‌ بين ستاده با يکي از منابع ورودي(نهاده) است. مثلاً بهره‌وري نيروي انساني، بهره‌وري سرمايه و يا بهره‌وري مواد که اصطلاحاً به آن بهره‌وري جزء مي‌گويند.
2ـ بهره‌وري کل عوامل: نسبت برون داد خالص است به مجموع نهاده هاي نيروي کار و سرمايه. منظور از برون داد خالص همان ارزش افزوده است.
-3 بهره وري کل: نسبت کل برون داد تقسيم بر جمع عوامل درون داد را بهره وري کل گويند.

چرخه بهره‌وري

براي اينکه ما به موفقيت دست يابيم و سيستمي که طراحي شده است، اثربخشي لازم را داشته باشد، حتماً بايستي کوشش و تلاش ما داراي چارچوب خاصي باشد. به عبارتي براي رشد بهره‌وري يک سازمان (واحد توليدي)، تلاش و حرکت ما بايد براساس فرايندي باشد که به آن چرخة بهره‌وري مي‌گويند.
سنجش و اندازه‌گيري جزء لاينفک فرآيند بهره‌وري است. اگر بخواهيم بهره‌وري را در فرهنگ سازماني جلو‌ه‌گر سازيم، شرط اساسي آن وجود ابزاري براي کنترل و نظارت بر پيشرفت، يافتن نقاط قابل بهبود و … است.
در چرخة بهره‌وري، براي شروع برنامه بهره‌وري ابتدا بايستي پس از تعريف صحيح شاخصها به اندازه‌گيري آنها مي‌پردازيم.جهت تعريف شاخصها بايد نکاتي‌را مد نظر داشت که با رعايت آنها مي‌توان شاخص‌هاي مناسبي تعريف کرد و به ‌اندازه‌گيري پرداخت. مهمترين نکات در تعريف معيارها، اجرايي و عملياتي بودن آن معيار است، پس نبايد معياري تعريف شود که نتوان آن را پياده‌سازي کرد. همچنين از نکات ديگر، معياري بايد تعريف شود که قابل اندازه‌گيري و محاسبه باشد. تعريف صحيح شاخص اولين گام در قسمت سنجش و اندازه‌گيري چرخة بهره‌وري است. پس تعريف شاخص غلط ما را به نتايج بهره‌وري غلط مي‌رساند. بعد از به دست آمدن نتايج بهره‌وري، در گام دوم به ارزيابي بهره‌وري هر يک از شاخصها مي‌پردازيم. (نقاط ضعف و قوت را شناسايي مي‌کنيم.) پس از ارزيابي جهت مرتفع‌سازي مشکلات و افزايش بهره‌وري با جلساتي که برگزار مي‌شود به تجزيه و تحليل ارزيابي مي‌پردازيم و جهت بهبود برنامه‌ريزي صحيحي براي واحدهاي مربوط انجام مي‌دهيم (برنامه‌ريزي خواه کوتاه مدت باشد يا بلند مدت.) در گام چهارم پس از برنامه‌ريزي، گامهاي اساسي جهت بهبود بهره‌وري و افزايش و رشد اقتصاد شرکت برداشته مي‌شود به همين ترتيب اين چرخه ادامه مي‌يابد.

تعريف سيستم اندازه‌گيري بهره‌وري در واحدهاي توليدي

هر سيستمي که طراحي مي‌شود داراي الگوريتم خاص خود است. پس در اندازه‌گيري بهره‌وري يک سري داده به عنوان ورودي لحاظ شده که پس از انجام يک سري ‌فرايند به محصول نهايي (خروجي)، تبديل مي‌شود. بنابراين در اندازه‌گيري بهره‌وري براي رسيدن به بهره‌وري مطلوب، ما با يک سيستم مواجه هستيم. در شکل (1) مي‌توان مفهوم بهره‌وري از ديدگاه سيستمي را مشاهده کرد.
باتوجه به اينکه براي محاسبه بهره‌وري يک سري ازعوامل (معيار‌ها) به عنوان خروجي (Output) و يک سري به عنوان ورودي (Input) لحاظ مي‌شوند، بنابراين برحسب انواع منابع مورد استفاده، يک سيستم بهره‌وري مي‌تواند طرق مختلفي داشته باشد. پس جهت محاسبه بهره‌وري واحدهاي توليدي شرکت مورد مطالعه در اين تحقيق شاخصهايي را شناسايي و تعريف کرده‌ايم که در ادامه به توضيح آن مي‌پردازيم :

مطالعه موردي

معيار‌هاي بهره‌وري منتخب براي سازمان توليدي (صنعتي) مورد مطالعه
1ـ فضا (ساختمان)
2ـ ابزار، تجهيزات و ماشين‌آلات
3ـ نيروي انساني (دارايي فکر + مهارت و تجربه)
4ـ موجودي انبار.
براي اندازه‌گيري بهره‌وري بايستي به سه گام اساسي توجه شود. به عبارتي در مطالعة موردي که اندازه‌گيري بهره‌وري در آن انجام شده است، باتوجه به شرايط موجود و محصولات و خدمات نهايي، اين سه گام تعريف و محاسبات لازم انجام شده است که به صورت کامل به تشريح آن مي‌پردازيم.
اولين گام دراندازه‌گيري بهره‌وري، ‌شناسايي ستانده (خروجي ) است.
ارزش حاصله (سود / خروجي) = درآمد – هزينه
گام بعدي، شناسايي انواع نهاده (ورودي) و اندازه‌گيري آنهاست.
نهاده (ورودي) = فضا + نيروي انساني + تجهيزات + موجودي انبار
گام سوم، محاسبة بهره‌وري : تقسيم ستانده بر نهاده

تشريح گامهاي فوق

گام اول : روش محاسبه ارزش حاصله (ستانده /خروجي)

در محاسبة ستانده (خروجي) مطالعة موردي، دوره ارزيابي، يک ساله مدنظر قرار گرفته است که براي به دست آوردن ارزش ريالي آن، جمع کلية خدمات انجام شده آن بخش (واحد/شرکت/سازمان) محاسبه و از هزينه‌هاي مربوطه کسر شده است و بدين ترتيب ارزش حاصله (ستانده) را به دست آورده‌ايم.

گام دوم : روش محاسبه نهاده‌ها (وروديها)

1ـ فضا (ساختمان) : باتوجه به اينکه ساختمانهاي مورد استفاده در سالهاي گذشته بنا و تأسيس شده‌اند، محاسبة ارزش ريالي آن زمان، باعث خطاي محاسباتي مي‌شود. پس براي تخمين ارزش ريالي اين منبع، ارزش روز آن محاسبه شده است. براي محاسبة ارزش ساختمان در دورة خاص دو روش مطرح مي‌شود : 1ـ محاسبة ارزش روز ساختمان که بايستي استهلاک ساختمان در محاسبات ديده شود و سپس ارزش ساختمان در دورة ارزيابي يا 2ـ محاسبة اجاره بهاي چنين ساختماني در يک دورة ارزيابي، که اين روش نسبت به روش قبل از بابت تخمين ارزش ريالي ساختمان بهتر است.
2ـ تجهيزات و ماشين‌آلات : در محاسبة ارزش ريالي ابزارآلات، تجهيزات و ماشين‌آلات با دو مورد مواجه مي‌شويم. اول اينکه قسمتي از ابزارآلات و تجهيزات در سالهاي گذشته خريداري شده‌ و دوم اينکه ابزارآلات جديدي هم طي سالهاي اخير خريداري و به آنها اضافه شده‌اند. پس براي محاسبه بايستي هر دو مورد را با يک واحد (خط کش) محاسبه کرد. بنابراين جهت انجام اين کار، ارزش روز هرکدام از سرفصلها جداگانه محاسبه شد و براي ‌ابزار و تجهيزاتي که ارزش روز آن قابل محاسبه نيست، ارزش دفتري محاسبه شده و در نهايت ارزشهاي ريالي به دست آمده باهم جمع و به عنوان ارزش ريالي ابزارآلات و تجهيزات حساب شد.
3ـ موجودي انبار : براي محاسبة ارزش ريالي موجودي انبار با توجه به اينکه گردش موجودي در هر ماه وجود دارد، محاسبه ها براساس کلية گردشهاي انبارهاي فرعي و مرکزي انجام شد و در نهايت پس از محاسبات مربوط، آنها را يکپارچه و ارزش ريالي کل موجودي انبار را محاسبه ‌کرديم.
4ـ نيروي انساني : در محاسبه ارزش ريالي اين ورودي، دو پارامتر مد نظر قرار گرفته است :
الف) دانش : در محاسبة‌ ارزش ريالي دانش، هزينة نفرساعت پرسنل با مدارک تحصيلي در دورة ارزيابي محاسبه شده است. به عبارتي با اين محاسبه به ارزش دارايي فکر پرسنل يک سازمان پي‌مي‌بريم.
ب) تجربه : در محاسبة ارزش ريالي تجربه، ملاک مبلغ حقوق دريافتي دورة ارزيابي لحاظ شده است.

روش محاسبه بهره‌وري کل

مبلغ ستانده که در يک سال توسط واحد توليدي کسب شده است را محاسبه و بر جمع ارزش ريالي کلية منابع موجود (چهار منبع ذکر شده) تقسيم کرديم و عدد به دست آمده نسبت بهره‌وري کل منابع آن قسمت (توليدي) را نشان مي‌دهد.

تجزيه و تحليل و بهبود بهره‌وري

بهبود بهره وري، مسئوليت اصلي مديريت است .افزايش بهره‌وري امکان پذير نيست مگر با شناخت و تجزيه وتحليل آن . با اندازه گيري بهره‌وري به روند بهره‌وري (مثبت / منفي) يک شرکت توليدي پي مي‌بريم. اندازه‌گيري بهره‌وري به ما کمک مي‌کند تا فرصتها و عوامل موثر در بهبود بهره‌وري را بشناسيم و جهت ارتقا (بهبود) بهره‌وري، پياده‌سازي کنيم. نتايج حاصل از اندازه‌گيري را مي‌توان در جلسات بهبود مطرح کرد و اعضاي جلسه مي‌توانند به صورت طوفان ذهني علل پايين بودن بهره‌وري و روشهاي بهبود را مطرح کنند. بعد از بررسي و تحليل به صورت پروژه‌هاي بهبود بهره‌وري در برنامه‌هاي کاري قسمتهاي مختلف، تعريف و به پياده‌سازي آن اقدام شود.

اندازه‌گيري بهره‌وري واحدهاي توليدي درشرکت مورد مطالعه

1ـ محاسبه ستانده: جهت محاسبه و به دست آوردن ستانده، بايد درآمدهايي که توسط واحدهاي توليدي در يک دورة خاص (دورة ارزيابي) از بابت محصولات توليدي يا خدمات انجام شده، کسب شده است را از هزينه‌هاي مربوطه کسر کرد تا به ارزش حاصله (سود / زيان) دست يابيم.

2ـ روش محاسبه نهاده‌ها : در محاسبة بهره‌وري صورت و مخرج کسر بايستي از يک نوع باشند. به عبارتي در اندازه‌گيري بايد صورت و مخرج، يک واحد باشند، در غير اين صورت نتايج به دست آمده اشتباه خواهدبود.
ـ فضا (ساختمان) : در محاسبة‌ فضا ابتدا متراژ ساختمانهاي مربوط به واحد توليدي را به دست آورد و سپس ارزش روز آن محاسبه کرد.
ـ ابزارآلات، تجهيزات و ماشين‌آلات : پس از يکسان‌سازي ارزش ريالي ابزارآلات، تجهيزات و ماشين‌آلات خريداري شده در سالهاي قبل و اخير، ارزش ريالي آنها محاسبه مي‌شود.
ـ موجودي انبار : با مدنظر قرار دادن گردش موجودي انبار در طي يک سال (دورة ارزيابي) به ارزش ريالي آن دست مي‌يابيم.
ـ نيروي انساني : در محاسبة ارزش ريالي منبع نيروي انساني با محاسبة ارزش دارايي فکر و مهارت که قبلاً بيان شده ارزش ريالي آن محاسبه مي‌شود.
نمودار ارزش ريالي منابع مورد استفاده : با محاسبات انجام شده برروي چهار منبع (ورودي)، ارزش ريالي هر يک از منابع در جدول 1 نشان داده شده است. همانطور که در جدول مشاهده مي‌شود، بيشترين ارزش ريالي به دو منبع نيروي انساني و موجودي انبار اختصاص يافته است که همين امر باعث پايين آمدن نرخ بهره‌وري کل شده است.

گام سوم: روش محاسبه بهره‌وري

1-3) محاسبه بهره‌وري جزئي : همانطور که قبلاً عنوان شد جهت محاسبه بهره‌وري هر يک از منابع کافي است جمع درآمد بر ارزش هر يک از منابع دخيل (وروديها) تقسيم شود. در جدول شمارة 1 محاسبات انجام شده و بهره‌وري هر يک ار منابع بيان شده است.
2-3) محاسبه بهره‌وري کل : جهت محاسبه بهره‌وري کل منابع کافي است جمع درآمد حاصل شده (ستاده) بر مجموع کل ارزش هر يک از منابع (ورودي) تقسيم شود. ميزان بهره‌وري به دست آمده در جدول شمارة 2 محاسبه و بهره‌وري کل منابع بيان شده است.

نتيجه‌گيري

پس از بيان مطالب در حوزة اندازه‌گيري بهره‌وري، به اين نتيجه مي‌رسيم، جهت اجراي کامل چرخه بهره‌وري و رسيدن به نتايج مطلوب و رشد بهره‌وري بايد پنج آيتم زير را رعايت کرد :
1- وجود ديدگاه سيستمي
2- تعريف صحيح شاخصها
3- ايجاد مکانيزم‌هاي ارتباطي جهت توليد داده‌هاي شاخصها
4- ايجاد استانداردها و خط مبنا براي بهره‌برداري
5- توجه به روندها (مهم ايجاد روند مثبت در بهره‌وري).
با اجراي چرخة بهره‌وري، سازمان مي‌تواند پويا شود و در جهت استفاده مناسب‌تر از منابع در دسترس خود حرکت کند. موارد زير علاوه‌بر بحث بهبود و استفادة بهتر از منابع مي‌تواند به عنوان ساير دستاوردهاي چرخة بهره‌وري مدنظر باشد:
1- نسخه‌اي جهت مقايسه واحدهاي مختلف توليدي در يک شرکت و تأثير در ميزان پرداخت‌ها (معيار کليدي براي ارزيابي واحدها)
2- تنظيم و اولويت‌بندي فعاليتها و پروژه‌ها
3- شناسايي و حل مشکلات قبل از جدي شدن آنها (يافتن گلوگاهها و عارضه‌يابي)
4- کاهش قيمتهاي محصولات و افزايش توان رقابتي
5- بهبود سيستم و فرايندها
6- بهبود زندگي و شرايط کاري و انگيزة کارکنان.
در پايان اينکه، يکي از نکات مهم در بهره‌وري تعريف و محاسبه بهره‌وري واحدهاي تحقيقاتي و ستادي است، همانطور که در اين مقاله بيان شد اين شاخصها مربوط به واحدهاي توليدي است و براي تعميم به ساير واحدهاي تحقيقاتي و ستادي بايد چاره‌انديشي کرد.

منابع و مواخذ:
1ـ دکتر خاکي غلامرضا ، مديريت بهره‌وري (تجزيه و تحليل آن در سازمان)، چاپ سوم، تهران، مرکز انتشارات علمي دانشگاه آزاد اسلامي، 1382
2ـ جي . اي . بي‌هيل، ترجمة احمدرضا اشرف‌العقلايي، بهره‌وري در اداره، انتشارات بصير، 1377
3ـ سازمان بهره‌وري ملي ايران، راهنماي اندازه‌گيري بهره‌وري در واحدهاي صنعتي، انتشارات بصير
4ـ دکتر سيد حسين ابطحي و بابک کاظمي، بهره‌وري، انتشارت مؤسسة مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني، 1379
5ـ جوزف پروکوپنکو ـ کلارس نورث، مديريت بهره‌وري و کيفيت، تأليف گروه مؤلفان، ، انتشارات بصير، 1378
6ـ ويليام اف. کريستوفر ـ کارل‌جي . تور، شانزده اصل راهبردي براي بهره‌وري و کيفيت جامع، ترجمة هدايت طباطبايي، ناشر مؤسسة آموزشي و تحقيقاتي صنايع دفاع، 1378

~ http://system.parsiblog.com