بانک مرکزی

نقش بانک مرکزی در اقتصاد هر کشوری همانند نقش قلب است در بدن انسان، همان طور که گردش خون ضامن بقای حیات انسان است. گردش پول نیز ضامن بقای حیات اقتصادی کشور است. پل ساموئلسن اقتصاددان شهیر ایالات متحده امریکا میگوید که تا کنون بشرموفق به سه اختراع بزرگ شده است : آتش، چرخ  و بانک مرکزی.

بانک مرکزی درمرکزنظام بانکی، پولی ومالی اقتصاد ملی یک کشورقراردارد که از تعین حجم پول دردوران مورد نیازیک اقتصاد گرفته تا تنظیم ونظارت سیستم بانکی ،انکشاف سیستم مالی و بانکداري دولت را انجام مي دهد و در واقع یک بانک دولتی است که عملیات عادی بانکی انجام نمی دهد، بلکه علاوه بر آنکه حق انتشار اسكناس در انحصار بانک مرکزی است این بانک موظف است که به طرق مختلف برای حفظ ارزش پول و جلوگیری از نوسانات شدید اقتصادی حجم پول و اعتبارات را تنظیم و کنترل کند.

تشکیلات بانک مرکزی در کلیه کشورها یکسان نیست. در اغلب کشورها مانند انگلستان، فرانسه، سوئیس و بعضی دیگر از کشورهای اروپایی بانک مرکزی به صورت بانک واحدی در مرکز کشور تاسیس شده است. در کشور آمریکا، با توجه به وسعت این کشور و علل سیاسی سیستم بانک مرکزی از دوازده بانک تشکیل می شود که در نقاط مختلف مستقر گردیده و عملیات آنها از طرف یک هیات مرکزی به نام شورای بانک های فدرال رزرو هماهنگ و کنترل می شود.

تاريخچه ايجاد بانك مركزي

شکل‌گیری بانک مرکزی به قرن 17 میلادی مربوط می‌شود‌‌. نخستین بانک مرکزی دنیا، ریکز بانک سوئد بود که سال 1656 میلادی تاسیس شد و در سال 1668 به عنوان بانک دولتی و ملی سوئد درآمد‌‌. بانک انگلستان نیز که سال 1694 تاسیس شد در زمرهء قدیمی‌ترین بانک‌های مرکزی دنیا به شمار می‌رود‌‌. بانک انگلستان در مقابل اجازهء انتشار اسکناس، استقراض دولت را تامین می‌‌کرد‌‌. به تدریج ذخایر کشور انگلستان به بانک سپرده شد و در نیمهء دوم قرن نوزدهم، بانک انگلستان به صورت بانک تنظیم‌کنندهء اعتبارات و آخرین وام‌دهنده درآمد‌‌. بانک فرانسه نیز سال 1800 به وجود آمد و به تدریج به عنوان بانک عامل دولت و ناشر اسکناس و همچنین نگهدارندهء ذخایر و آخرین اعطاکنندهء وام درآمد‌‌. بانک هلند سال 1814، بانک اتریش 1817، بانک کپنهاگ (دانمارک) 1818، بانک بلژیک 1850، بانک اسپانیا 1856، بانک روسیه1860، بانک رایش آلمان 1875 و بانک ژاپن 1882 تاسیس شدند‌‌. تاسیس بانک مرکزی در ایران نیز به سال 1339 هجری شمسی باز می‌گردد‌‌. به این ترتیب ملاحظه می‌شود که بانک‌های بسیاری در خلال قرن نوزدهم به وجود آمدند که به تدریج انحصار نشر اسکناس را بر عهده گرفتند‌‌. با این وجود ضرورت ایجاد بانک مرکزی از اوایل قرن بیستم برای همهء کشورها احساس شد و بسیاری از کشورها در نیمهء اول قرن بیستم به ایجاد بانک مرکزی اقدام کردند‌.  

 بانک مرکزی به چه ارگانی اطلاق میشود؟

بانک مرکزی به نهادی اطلاق می‌شود که مسولیت کنترل سیستم پولی کشور را عهده دار باشد. بانک مرکزی یک بانک تجاری نیست و نرخ بهره، میزان پول در گردش، تورم و حتی بیکاری و توزیع درآمد را می‌تواند در اهداف فعالیت خود قرار دهد. در برخی از کشورها (مثلاً ایران) این بانک به عنوان بازوی پولی دولت عمل می‌کند ولی در برخی از کشورها مثلاً در کشورهای پیشرفته این بانک مستقل از دولت و سیاستهای دوره‌ای دولتها به اهداف کلان خود می‌پردازد. درجه استقلال بانکهای مرکزی از کشوری به کشور دیگر متفاوت است.

در عصر کنونی بانک مرکزی در حقیقت یک موسسه مالی مهم در هر کشور مستقل و ممقتدر می باشد زیرا این موسسه نقش موثری در تکمیل سیستم های اقتصادی دولت به خصوص در چهار چوب سیستم های مالی و پولی هر کشور بازی کرد و فعالیت هایش برای عملیات صحیح اقتصادی و نیز عملیات مالی دولت ضروری است بانک مرکزی امروز وظایف زیادی را انجام می دهد و هرتعريفي هم که از بانک مرکزی صورت می گیرد از وظایف آن ناشی می شود به ویژه آنکه این وظایف نیز از زمانی به زمان دیگر و از کشوری به کشوری دیگر متفاوت است بنابراین با توجه به افزایش وظايف بانک مرکزی در طول زمان داشتن یک تعریف مختصر و غیر قابل تغییر را با مشکل مواجه کرده است. با وجود این بانک مرکزی ممکن است به عنوان یک موسسه پولی مرکزی که عهده دار تعیین وظایف بانک تجاری است نماینده مالی دولت و هدایت کننده سیستم پولی کشور تعریف شود اقتصاد دانان نیز بانک مرکزی را بطور متفاوتی تعریف کرده و اغلب روی یکی از وظایف آن تاکید می کنند به عنوان مثال شو(Show) بانک مرکزی را  به عنوان بانکی که کنترل کننده اعتبارات است تعریف می کند همین طور هاو تری Haw trey بانک مرکزی را به عنوان آخرین منابع برای قرض تعریف می کند . عده ی نیز وظیفه عمده ی بانک مرکزی را حفظ ثبات پایه پولی دانسته اند و بالاخره عده یی هم روی وظیفه انتشا رپول از جانب بانک مرکزی تاکید دارند در هر حال بانک مرکزی مثل بانک های تجاری از مردم سپرده قبول نکرده و بسیاری از کار های که بانک تجاری در رابطه با مردم انجام می دهند را انجام نمی دهند اما این تقريبا پذیرفته شده است که بانک مرکزی رفتار مستقیمش با مردم و در یک کشور خاص می بایستی فقط درشکل سطحی باشد که برای سیاست های پولی و بانکی از طرف بانک مرکزی ضروری باشد .

 بطوریکه بیان شد امروزه کلیه کشور های جهان دارای بانک مرکزی می باشند برخی از کشور های جهان دارای چندین بانک مرکزی هستند مانند ایالات متحده آمریکا در مقابل چند کشور هم هستند که مشترکاً دارای یک بانک مرکزی هستند مانند کشور های مثل آفريقاي بنین ،نیجر ، سنگال ، تو گو ، بور کینوناسوو… اما اكثراين كشورها داراي يك بانك هستند كه وظايف بانك مركزي را انجام ميدهد در برخي اين كشورها مانند انگلستان و فرانسه ، واژه ي بانک مرکزی بکار نمی رود اما در بیشتر کشور ها به وِیژه کشور های که پس از صدور قطعنامه کنفرانس مالی بروکسل اقدام به تاسیس بانک مرکزی نموده اند و یا بعبارتی  وظایف و عملیات بانکداری مرکزی را در یک بانک متمرکز نموده اند، واژه ي بانک مرکزی بکار می رود مانند بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ،کویت و بانك مركزي برزیل و…

 اهداف بانک مرکزی

1) توسعه و اجراي سياست هاي پولي معقول براي رسيدن به ثبات قيمت و نرخ تبديل اسعار

2)تأمين بدون توقف و در زمان مناسب هدايت و رهبري تمام موسسات مالي بر اساس قانون تعيين شده بانك مركزي

3)تهيه و فراهم آوري كيفيت و مفادآوري مديريت ذخيره اسعار خارجي  براي كشور

4)نشر و حفظ واحد پول افغاني( اسكناس و سكه)براي اطمينان از در دسترس بودن پول در جريان و مفيد واقع شدن آن در سرتاسر كشور

5) توسعه سيستم پرداخت الكترونيكي گسترده در سطح كشور كه براي تمام ولايات خدمات ارائه نمايد

6)تهيه خدمات مدرن و موثر بانكي براي دولت كه قادر به:

اجراي موثر سياست هاي مالي و پلانها ، شامل جمع آوري(تصفيه) درآمد،توزيع وجوه كمكي و با زمان مشخص و لازم دسترسي به اطلاعات حسابات مالي

7)تهيه درست ، دقيق و مناسب معلومات براي عامه

8)استخدام، ارتقاء و تأمين كارمندان لايق، صادق و مبتكر در هر سطح

وظایف بانک مرکزی:

وظایف بانک بانک مرکزی با وظایفی که به عهده بانک های تجاری است کاملاً متفاوت می باشد اول اینکه یک بانک مرکزی به جای آنکه برای منافع افراد خاص تاسیس گردد برای منافع عموم تاسیس می شود به خصوص آنکه بر خلاف بانک های تجاری فعالیت آن انگیزه های منفعت طلبانه ندارد. دوم بانک مرکزی رابطه خاص با دولت یک کشور دارد زیرا بانک مرکزی به عنوان بانکدار دولت بطور غیر رسمی بر فعالیت های دولت اثر می گذارد.سوم بانک مرکزی بطور مستقیم با مردم سرو کار ندارد بلکه بطور غیر مستقیم و آن هم از طریق بانک تجاری و بازار پول با مردم ارتباط بر قرار می کند و بالاخره بانک مرکزی مثل بانک های تجاری ،سپرده های مردم را قبول نمی کند به هر حال این مسله را نمی توان انکار کرد که بسیاری از بانک های تجاری در شروع دور ه فعالیت هایشان  هدایت کرده اند در حقیقت و تقریباً بدون استثنا پیش از سال 1914 تاکنون بانک مرکزی هدایت و نظم بانک های تجاری را به عهده داشته است. بطور کل بانک مرکزی وظایف زیرا در نظر گرفت :

1)  انجام عمليات بانكي براي دولت

2)  انتشار اسكناس و  مسكوك

3)  وام دهنده نهايي

4)  مسئوليت اجراي سياست هاي اقتصادي

5)  كنترل سيستم پولي و اعتباري كشور

6)  نظارت بر امور بانك ها

7)  اجراي معاملات بين بانكهاي تجارتي

8)  حفظ موجودي نقد بانكهاي تجارتي

9)  حفظ و مديريت ذخاير ارزي كشور

10)         انجام عمليات بانكي با ساير بانكهاي مركزي جهان

11)         نگهدارنده ذخاير طلاي بانكها

12)         دادن اجازه فعاليت به بانكهاي تجارتي

13)         انجام مشاوره با دولت در امور اقتصادي بويژه پولي و بانكي

14)         ساير وظايف بانك مركزي

در ذیل بصورت خلاصه به تشریح برخی از وظایف مهم بانک مرکزی می پردازیم:

 بانکداری دولت

 عموما بانکهای مرکزی بانک دولت هستند . درآمدهای دولت به حسابهای دولت در بانک مرکزی واریز شده و پرداختهای دولت از طریق این حسابها انجام می گیرد . به عنوان بانکدار دولت علاوه بر دریافت و پرداختهای دولت عموما بانک مرکزی حساب بدهی های دولت را نگاهداشته و در صورت لزوم به دولت وام می دهد .

 انتشار اسکناس و مسکوک

پول عنصر مهم در ترکیب عرضه ی پول در کشور است در گذشته حق چاپ اسکناس در برخی از کشور ها به بانک های تجاری وا گذار شده بود و با گذشت زمان اینکار را بانک مر کزی در تمام کشور های جهان انحصار انتشار اسکناس را در اختیار گرفت و هیچ بانک دیگری به حکم قانون اجازه چاپ اسکناس را دارد و در حقیقت اسکناس یکی از مهمترین و ظایف یک بانک مرکزی مدرن می باشد و بانک مرکزی در راستای اهداف اقتصادی در صورت نیاز اقدام به افزایش حجم پول از طریق اسکناس و مسکوک ها نماید و با توجه به گسترش خلق پول توسط سیستم بانک ضرورت کنترول آن توسط بانک مرکزی احساس می گردد علاوه بر آن بانک های تجاری به دنبال سود آوری هستند اگر انتشار پول به آنها سپرده شود علاوه بر یکنواخت نبودن اسکناس های منتشر شده حجم آن غیرقابل کنترل خواهد بود وکاهش ارزش پول ملی رانیز بدنبال خواهدداشت.

 بانک بانکها

 بانک مرکزی بانکدار بانکهای تجاری است . بانکهای تجاری نزد بانک مرکزی حساب دارند . بانک مرکزی به عنوان بانکدار بانکهای تجاری ، خدماتی را که این بانکها به مشتریان خود ارائه می دهند ، در اختیار بانکهای تجاری قرار می دهد .

وام دهنده نهایی

 این وظیفه بانک مرکزی نیز یکی از وظایف مهمی است که بانک مرکزی عهده دار است . هنگامی که بانکهای تجاری دچار کمبود نقدینگی می گردند یا در بحرانهای بانکی ، وظیفه بانک مرکزی کمک به بانکهای تجاری است . در برخی از کشورها بانکهای تجاری ، هنگام نیاز ، مستقیما از بانک مرکزی وام می گیرند . در انگلستان بانکهای تجاری ابتدا به بازارهای پول مراجعه کرده و در صورت عدم موفقیت ، برای دریافت وام به بانک مرکزی متوسل می شوند . بنابراین بانک مرکزی وام دهنده نهایی به بانکهای تجاری خوانده می شود .

 مسئولیت اجرای سیاست پولی

 پول امروزه نقشهایی فراتر از وسیله مبادله بودن دارد . تغییر در حجم پول در جریان ، ارزش پول را تحت تاثیر قرار می دهد و تغییر در ارزش پول بر سطح تولید و توزیع درآمد ملی اثر می گذارد . هدف اصلی سیاست پولی تثبیت قیمت و اشتغال کامل است.. مقامات پولی دو گروه سیاست پولی می توانند اجرا کنند :

 الف )سیاست انبساطی

 اگر حجم قدرت خرید برای حفظ تقاضادر حدی که اشتغال کامل را ممکن سازد غیر کافی باشد ، به سیاست پولی انبساطی نیاز هست . در این حالت سیاست پولی مناسب سیاستی است که باعث بسط اعتبار و افزایش تقاضا گردد . این سیاست باعث افزایش قیمتها می شود . اما اشتغال را کامل می کند .

ب) سیاست انقباضی

 هرگاه تورم مشکل اصلی دولت باشد برای کاهش تقاضا ، دولت باید سیاست مالی انقباضی را اعمال کند . در این حالت بانک مرکزی مسئول کاهش حجم اعتبارات به منظور کاهش تقاضا است.

سایر وظایف بانک مرکزی

 بانک مرکزی مسئولیت نگاهداری حسابهای اقتصاد با دنیای خارج را نیز به عهده دارد . روابط پولی با سایر کشورها ، کنترل ارز ، رابطه با بانکهای مرکزی کشورهای دیگر و نهادهای پولی بین المللی نیز از وظایف بانک مرکزی است.

 چگونگی حفظ موجودي نقدي برا ي بانك هاي تجاري

همانطور كه بيان شد در قرن هجدهم ميلادي در بريتانيا بانك ها در يافتند بسود آنهاست كه بخشي از موجودي نقدي خويش را به بانك انگلستان بسپارند تا در مواقع نياز بتوانند از بستانكار حساب خويش برداشت نمايند . در واقع در ابتدا با نك ها مسكوك طلاي خويش را به بانك انگلستان تحويل دادند براي اين بانك ها دو راه حل  وجود داشت يا اخذ اسكناس بانك انگلستان يا از بانك اخير الذكر درخواست نمايند تا حساب آنها را نزد خويش بستانكار نمايد. اسكناس بانك انگلستان با توجه به حمايت بي دريغ دولت بريتانيا از اعتماد و ازاطمينان عموم مردم بر خوردار بود و حجم زيادي از آن در جريان بود .بانك انگلستان طبق قانون سال 1826 ميلادي مجاز شد تا نسبت به افتتاح شعب در نقاط مختلف بريتانيا اقدام نمايد انحصار انتشار اسكناس توسط بانك انگلستان و داشتن شعب در نقاط مختلف بريتانيا موجب شد تا بانك ها از طريق اين بانك نسبت به نقل و انتقال وجه و پا به پا كردن طلب ها و بدهي هاي بين بانكي استفاده نمايند .

به هر حال تمركز وجوه نزد بانك مركزي دو مزيت و حسن بزرگ دارد  اولاً بانك ها در مواقع لزوم مي توانند از موجودي خويش نزد بانك مركزي استفاده كنند ثانياً بانك مركزي با استفاده از وجوه قابل ملاحظه اي مي توانست نسبت به تنزيل بروات تجارتي بانك ها اقدام نمايد.

در هر صورت نگه داري بخشي از موجودي نقدي بانك ها توسط بانك مركزي كه در ابتدا داوطلبانه صورت مي گزفت بعداًجنبه اجبار و قانوني پيدا كرد. به عبارت ديگر طبق قانون بانك ها ي مركزي جديد بانك هاي تجاري را مجبور كردند تا بخشي  از سپرده مردم را تحت عنوان سپرده قانوني به بانك مركزي تحويل دهند. اين امر كليه بانك هاي كشور را كه سپرده از مردم مي پذيرند شامل مي شود. مثلاً در ايالات متحده امريكا طبق قانون بانكي سال 1913 بانك هاي عضو فدرال رزرو ملزم هستند تا سهمي از سپرده هاي ديداري و مدت دار را به بانك مركزي ناحيه خويش تحويل دهند.

بديهي است تمركز بخشي از وجوه بانك ها نزد بانك مركزي باين بانك قدرت مي دهد تا از اين قدرت در جهت حفظ و حمايت منافع عموم مردم استفاده نمايند. زيرا در مواقعي كه بانك ها دچار ورشكستگي مي شوند وجوه سپرده قانوني موجب مي گردد تا كل سپرده مردم از بين نرود . هر چند در ابتدا بانك مركزي از سپرده قانوني به عنوان وسيله كنترل  اعتبارات بانك ها استفاده برد.

لازم به تذكر است كه نسبت سپرده قانوني بانك ها نزد بانك مركزي در كشور هاي مختلف يكسان نيست بعلاوه در بيشتر كشور ها نسبت موصوف بر حسب نوع سپرده هم متفاوت مي باشد. اصولا ًچنين به نظر مي رسد كه بايستي براي سپرده هاي ديداري در مقايسه با سپرده هاي مدت دار سهم بيشتري به بانك مركزي تحويل دهند. يعني نسبت سپرده قانوني سپرده هاي ديداري در مقايسه با سپرده هاي مدت دار بيشتر باشد زيرا سپرده هاي ديداري بايد از سپرده هاي مدت دار بانك به مراتب هزينه كمتري دارند .اما در برخی از کشورها مانند کانادا طبق قانون بانکی سال 1953 نسبت سپرده قانونی برای تمام سپرده ها یکسان است و بر حسب نوع سپرده تفاوت ندارد. بعلاوه بانکها مجازند که سپرده قانونی را به بانک مرکزی کانادا تحویل دهند یا به صورت دلارکانادا در صندوق بانک موجود نگهدارند.

 چگونگی حفظ مدیریت ذخایر ارزی

وظیفه بانک مرکزی درخصوص نگهداری ذخایر از وظیفه بانک مرکزی بعنوان بانک ناشر اسکناس می شود. بطوریکه د ر قسمت پول ملاحظه شد  در ابتدا بانک ناشر اسکناس می بایست صددرصد معادل اسکناس منتشر شمش یا مسکوک طلا و نقره بصورت پشتوانه نگهداری نماید. بتدریج که بانک واحدی انحصار انتشاراسکناس را تصاحب کرد بقیه بانک ها نقود فلزی خويش را ناشر اسكناس تحويل داده و از اسكناس يانك بعنوان وسيله پرداخت استفاده نمودند. بدين ترتيب دخاير فلزي در بانک مرکزی متمرکزگردید با تمرکز ذخایر فلزی کشور در بانک مرکزی این بانک موظف شد تا نسبت به حفظ ارزش داخلی و خارجی اسکناس اقدام لازم مبذول دارد . بعلاوه باید خاطر نشان  کرد در قرون گذشته که بانک ناشر اسکناس مجبور به حفظ صد درصد فلزات گرانبها به صورت پشتوانه اسکناس منتشره بود مساله کنترل اعتبارات مفهومی نداشت زیرا در شرایط موصوف بانکها قدرت خلق پول را نداشتند و هر بانک ناشر اسکناس که عملیات بانکی را هم برای مردم انجام می داد فقط معادل ارزش فلزات گرانبها موجودش می توانست اسکناس نشر نماید .در واقع فلزات گرانبها حکم صد در صد سپرده قانونی را داشت .

به موازات پیشرفت اقتصادی وسیله پرداخت بیشتری برای تسهیل امرداد و ستد و رونق تجارت احساس می شد. حفظ و نگهداری فلزات گرانبها معادل صد در صد اسکناس منتشره پاسخگوی نیازاقتصاد های پیشرفته نبود. از اینرو لازم بود بتدریج بانک مرکزی برای تامین نیاز مورد اشاره فقط معادل بخشی از اسکناس منتشره ذخیره فلزی نگهداری نماید .این نسبت در کشور های مختلف متفاوت بود .بعلاوه لزومی نداشت که ذخیره و پشتوانه صرفاً و فقط به صورت فلزات گرانبها باشد بلکه اسکناس سایر کشور ها که از پشتوانه قوی برخوردار بود دارای میعان بین المللی لازم نیز بود می توانست در ترکیب پشتوانه شرکت نماید . از اينرو   پرتفوی ذخیره بانک مرکزی ترکیبی شد از ارز ها و طلا. بدیهی است ارزهای مذکور عمدتا ًشامل پوند استرلینگ – فرانک فرانسه – مارک آلمان و سپس دالر ایلات متحده امریکا می شد . بتدریج بخش اعظم ذخایر بانک مرکزی را ارز های معتبر تشکیل داد و در نتیجه سهم طلا کاهش یافت .

بطوریکه در قسمت ارز ملاحظه شد امروزه تقریباًاکثر کشور های پیشرفته ثروتمند دارای نظا م ارز شناور می باشند و بقیه کشور ها نیز به سمت اين نظام طی طریق می نمایند . در نظام ارزی مذکور نرخ برابری ارز ها به دنبال تغییرات عرضه و تقاضای ارز تغییر می نماید در چنین شرایطی که در بازار جهانی ارز حاکم است مسئله مدیریت ذخایر ارزی وسیله بانک مرکزی مطرح می باشد . از اینرو حفظ و مدیریت ذخایر ارزی یک یااز وظایف بانک مرکزی را تشکیل می دهد .

 دلایل انحصاری بودن انتشار اسکناس برای بانک مرکزی

الف :ازآن جایی که خلق پول اعتباری به وسیله بانک های تجاری افزایش یافته و با توجه به نیازبه کنترل بانک مرکزی بر حجم اعتبارات ،ملاحظه می شود که انحصار انتشار اسکناس ،بانک مرکزی را در ایفای نقش آن مبنی بر کنترل گسترش اعتبارات توسط بانک های تجاری موثرتر می نماید .

ب: لزوم انتشار درست اسکناس در یک بانک ساده و به ویژه وقتی که ارزش قدرت پرداخت آن از طرف دولت نیز تضمین می گردد . اگر بخواهد به درجه از اعتبار مشخص دست یابد می بایستی انتشار آن توسط چندین بانک تجاری از بین برود . به عبارت دیگر اگر اسکناس توسط چندین بانک تجاری منتشر شود ، نمی تواند به حیثیت و اعتبار قابل ملاحظه یی دست یابد .

ج: وقتی که اسکناس توسط بانک مرکزی چاپ و مننتشر می شود . از خاصیت یکنواختی بر خورداراست اگر گفته شود که مساله یکنواختی چاپ اسکناس می تواند به وسیله انتشار مستقیم اسکناس توسط دولت رعایت گردد. کاهش ارزش اسکناس های دولتی در گذشته (به لحاظ چاپ بی رویه آن) که منجر به کاهش اطمینان عموم گردیده بود. دولت ها را بر آن داشت که انتشار اسکناس را به بانک مرکزی محول نماید ( کنترل حجم پول در گردش ).

د: اگر امتیازانتشار اسکناس منحصراً به بانک مرکزی اعطا گردد . برای دولت کنترل و نظارت بر کار های غیر قانونی و قانون شکنی در رابطه با انتشار اسکناس آسانتر می باشد .

بانک مرکزی و ارتباط آن با دولت

يک اصل پذیرفته شده این است که نظام بانکی نیاز به یک بانک مرکزی دارد و معدود کشورهایی را می توان در جهان یافت که فاقد بانک مرکزی هستند . اگرچه برخی از وظایف بانک مرکزی قبلا به وسیله بانکهای دیگری انجام می شد ، بانک مرکزی یک نهاد جوان است . فرانسه ، آلمان و انگلستان در قرن 19 بانک مرکزی خود را تاسیس کردند ، بانک مرکزی امریکا در سال 1920 تاسیس شد .
مهمترین وظایف بانک مرکزی اجرای سیاستهای پولی در یک کشور است . برای انجام این وظیفه بانک مرکزی باید به طور بسیار نزدیکی با دولت همکاری کرده یا در کنترل دولت باشد . علاوه بر این باید ابزارهایی برای اثر گذاردن بر سیاست اعتباری بانکهای تجاری در اختیار داشته باشد . بنابراین هدف بانک مرکزی حداکثر کردن سود نیست و با بانکهای تجاری برای به دست آوردن مشتری رقابت نمی کند .

لزوم ارتباط نزدیک بین دولت و بانک مرکزی باعث شده که در بعضی کشورها ، بانک مرکزی بانکی که متعلق به دولت است ، باشد . بسیاری از بانکهای مرکزی بانکهای ملی شده هستند . امروزه تفاوت چندانی نمی کند که بانک مرکزی ملی شده یا خصوصی باشد ، زیرا فعالیتهای بانک به شدت تحت کنترل دولت است.

 ابزارهای سیاست بانک مرکزی

بانک مرکزی حجم قدرت خرید را با کنترل بانکهای تجاریافزایش یا کاهش می دهد . این کنترل به چند دلیل امکان پذیر است :

بانکهای تجاری تصور می کنند که حفظ یک نسبت معقول نقدینگی عاقلانه می باشد . بنابراین مانده نقد نزد بانک مرکزی نگهداری می کنند . تا زمانی که نسبت نقدینگی حفظ میشود ، بسط یا انقباض اعتبار به وسیله بانکهای تجاری عمدتا به اندازه ذخایر نقدی که در اختیار دارند ، بستگی دارد .
ذخایر نقدی بانکها اسکناسو مسکوک موجود در صندوق بانک و سپرده بانک نزد بانک مرکزی را شامل می شود . پس بنابراین اگر سپرده بانک نزد بانک مرکزی کاهش یابد این امر برای بانک مشابه این است که وجوه نقدش کاهش یابد و برای حفظ نسبت نقدینگی بانک سپرده ها را از طریق محدود نمودن وام محدود می سازد .

کنترل نهایی بر حجم سپرده ها ی بانکهای تجاری در دست بانک مرکزی می باشد . بانک مرکزی از نرخ تنزیل مجدد و عملیات بازار باز برای تغییر حجم سپرده ها استفاده می کند.

 استقلال بانک مرکزی

 بانک مرکزی زمانی مستقل به شمار می‌رود که بتواند وظایف خود را بر اساس ضوابط و قوانین اقتصادی و نه سیاسی انجام دهد‌‌. بانک مرکزی قدرت خلق پول دارد‌‌. از سوی دیگر، قدرت خلق پول و نشر اسکناس، از جمله مهم‌ترین اهرم‌های قدرت برای هر دولتی محسوب می‌شود‌‌. وقتی که دولت بنا به دلایل مختلف و از جمله کسری بودجه، نیاز به پول پیدا می‌کند تمایل دارد تا با فشار بر بانک مرکزی و انتشار اسکناس زیاد، مشکل خود را در کوتاه‌مدت حل کند‌.  از دیدگاه برخی از محققان، استقلال بانک مرکزی از دو بعد سیاسی و اقتصادی مطرح است‌‌. استقلال سیاسی بانک مرکزی به معنای توانایی آن برای تعیین اهداف خود بدون تاثیرپذیری از دولت است‌‌. از سوی دیگر، استقلال اقتصادی بانک مرکزی در برگیرندهء توانایی آن در تعیین و اجرای آزادانهء خط مشی‌های خود به منظور دستیابی به اهداف مورد نظر است‌‌. همچنین، در بحث استقلال بانک مرکزی، انتصاب اعضای اداره‌کنندهء بانک مرکزی، دورهء تصدی آن‌ها و احتمال انفصال از خدمت آن‌ها نیز مطرح است‌‌. اندازه‌گیری و رتبه‌بندی موارد اخیر دشوار است‌‌. در برخی دیگر از تحقیقات، برای تحلیل استقلال بانک مرکزی به سه بعد زیر توجه شده است: 1- استقلال نهادی، که بر اساس موقعیت بانک در نهادهای دولتی و رویه‌های به کار رفته در تعیین و به کارگیری اختیارات بانک تعریف می‌شود‌‌. 2- استقلال عملکردی، که بر حسب قدرت و قابلیت بانک در رابطه با تعیین و به کارگیری سیاست پولی و خود مختاری آن در تصمیم‌گیری روی سایر عملیات مشخص شده در قانون بیان می‌شود‌‌. 3- استقلال مالی، یعنی داشتن یک رویهء یکسان و همیشگی برای جمع‌آوری و توزیع منابع بانک که احتمال تحمیل هر گونه فشار مالی را منتفی می‌کند‌‌.

اندازه‌گیری استقلال بانک مرکزی

عموما استقلال بانک مرکزی را بر حسب چگونگی روابط آن با دولت اندازه‌گیری می‌کنند‌‌. روابط بانک مرکزی با دولت نیز دارای وجوه مختلفی بوده; بنابراین تعیین درجهء استقلال بانک‌های مرکزی امری دشوار است‌‌. ساختار روابط رسمی‌و غیررسمی ‌میان دولت و بانک مرکزی در تعیین استقلال بانک مرکزی نقش دارد‌‌.    

اگرچه میزان و نوع روابط بانک مرکزی با دولت می‌تواند به مقدار زیادی نشان‌دهندهء درجهء استقلال بانک مرکزی باشد; لیکن در عمل بانک‌های مرکزی زیادی وجود دارند که با وجود داشتن ارتباطات ویژه با دولت، از استقلال بالایی نیز برخوردارند‌‌. می‌توان روابط بین دولت و بانک مرکزی را در ابعاد زیر ارزیابی کرد : 

1- اهداف و وظایف بانک مرکزی:   اغلب بانک مرکزی به عنوان بالاترین مجری سیاست‌های پولی کشور مطرح بوده و مسوولیت دارد تا در جهت افزایش ثبات و رفاه اقتصادی کشور گام‌بردارد‌‌.

2- مالکیت بر سهام بانک مرکزی:   صرف‌نظر از این که مالکیت بانک مرکزی در دست بخش خصوصی یا دولتی باشد، به منظور حفظ استقلال بانک مرکزی لازم است تا نظارت و دخالت دولت در امور بانک مرکزی، تابع قواعد و مقررات ویژه‌ای باشد.

3- انتصاب رییس کل بانک مرکزی: از نمودهای مهم استقلال یا عدم استقلال بانک مرکزی، چگونگی انتصاب بالاترین مقام تصمیم‌گیرندهء بانک مرکزی و دورهء تصدی وی است‌‌. در اکثر کشورهای جهان و حتی در مواردی که سهام‌داران بانک مرکزی را شخصیت‌های خصوصی تشکیل می‌دهند، رییس کل بانک با توصیهء دولت منصوب می‌شود‌‌.    

4- انتصاب اعضای شورای سیاستگذاری (شورای پول و اعتبار:)   این شورا بالاترین شورای تصمیم‌گیری بانک مرکزی به شمار می‌آید‌‌. مقام انتصاب‌کننده و دورهء انتصاب اعضا در شورا در کشورهای مختلف متفاوت است‌‌. مقام انتصاب‌کنندهء اعضای شورا ممکن است رییس‌جمهور، پارلمان یا وزیر دارایی باشد‌‌. 

 بانك مركزي افغانستان

(۱) دافغانستان بانک، بانک مرکزى افغانستان است.

(۲) دافغانستان بانک بحیث شخصیت حکمی دارای صلاحیت های کامل قانونی بوده، میتواند قرار داد های مربوط را منعقد، اموال منقول و غیر منقول را حصول یا واگذار، اسناد بهادار مربوط را صادر و به اشکال مختلف قرضه ها را دریافت و طرف دعاوی حقوقی قرار گیرد.

(۳)دفتر مرکزى دافغانستان بانک درشهر کابل بوده ومیتواند در داخل و خارج افغانستان با اختیارات و وظایفی که لازم میداند، دفاتر نمایندگى و ارتباطى فرعی خود را تاسیس ، نمایندگان و بانکهای کارگذار را تعیین نماید.

 اهداف و وظايف اساسی بانك مركزي افغانستان

(۱) هدف عمده دافغانستان بانک عبارت از تأمین و حفظ ثبات قیمتهای داخلی است.

(۲) سایر اهداف دافغانستان بانک که تابع هدف اولیه آن میباشد ، عبارت اند از حمایه سیالیت(نقدینه گی)، قابلیت پرداخت دیون ، فعالیت موثر سیستم مالی ثابت متکی بر اقتصاد بازار و تقویه سیستم پرداخت مصئون ، سالم و مؤثر ملی.

دافغانستان بانک با در نظر داشت هدف اولیه اش سیاست های کلی اقتصادی دولت را حمایه و رشد اقتصادی دوام دار را تقویه مینماید. وظایف اساسی دافغانستان بانک منحیث بانک مسئول قرار آتی است:

1- طرح، اتخاذ و اجرای سیاست پولی افغانستان.

2- طرح اتخاذ و اجرای سیاست ارز و  ترتیبات اسعار خارجی افغانستان.

3-  نگهداری و اداره ذخایر رسمی اسعار خارجی افغانستان.

4-  چاپ، ضرب و نشر پول کاغذی و مسکوکات فلزی افغانستان.

5-  انجام وظایف منحیث بانکدار، مشاور و نماینده مالی دولت.

6-  صدور یا ثبت جواز، تنظیم  و نظارت بر بانکها،صرافان اسعار خارجی، عرضه کنندگان خدمات پولی،  مجریان سیستم پرداخت، عرضه  کنندگان خدمات اسناد بها دار،  مجریان سیستم انتقال اسناد بها دار  و سایراشخاصی  که دافغانستان بانک میتواند مطابق احکام قانون آنها را نظارت نماید.

7-  ایجاد، نگهداری و توسعه سیستم مؤثر و سالم جهت پرداخت و انتقال اسناد بها دار که ازطرف دولت یا دافغانستان بانک صادرشده باشد و تصفیه و تسویه حساب  معاملاتپرداختی و معاملات ایکه در چنین اسناد بها دار  صورت میگیرد.

 نشر پول جديد در افغانستان

پول جدید افغانی در سال 1382 خورشیدی چاپ و منتشر شد . پول جدید که ارزش یک واحد ان برابر با ارزش هزار واحد پول گذشته اعلام شد،بااستقبال گسترده مردم مواجه شد اما افزایش قیمت ها ،بیکاری وفقر روز افزون تاثیر مثبت بانکنوت های جدید بر زندگی مردم را کمرنگ کرد افغان ها می گویند پول جدید در واقع تنهاسه صفر پول گذشته را کم کرد اما ارزش آن در برابر ارز خارجی و اجناس بازار تفاوت چندانی نکرد در حال حاضر یک دلار آمریکایی بیشتر از پنجاه و دو افغانی و هر هزار روپیه پاکستانی معادل 654 افغانی است پول افغانی علیرغم تلاش های دولت افغانستان تا حال نتوانسته است به جایگاه ثابتی در بازار معاملات پولی این کشور برسد در معاملات بزرگ و حتی در برخی مناطق ، به ویژه در جنوب وشرق افغانستان در خرید و فروش معمولی هنوز هم دلار آمریکایی و روپیه پاکستانی به صورت گسترده ی مورد استفاده است به نظر برخی از کارشناسان جنگ و بی ثباتی سیاسی در این کشور اقتصاد و اعتبار پول ملی این کشور را هم متاثر کرده و به همین دلیل استفاده از پول های خارجی در بازار ها هنوز هم معمول است ازسوی دیگر ارزش پول افغانی هم در بازار از ثبات چندانی برخوردار نیست . شماری از کارشناسان بانک مرکزی افغانستان را مورد انتقاد قرارمیدهند که برای ثابت نگه داشتن ارزش پول ملی سیاست پولی دقیق و ثابتی ندارد در حال حاضر بانک ملی برای ثبات ارزش پول افغانی هفته ی بیش از چهل میلیون دلار را در برابر افغانی وارد بازار می کند چیزی که به نظر بسیاری ها راه حل موقتی است .

 منابع و مآخذ

کتب:

جزوه قانون د افغانستان بانک

کتاب پول و بانکداری نوشته اوجین آدیولیو

کتاب پول و بانک نوشته حسن گلریز

سایت های انترنتی:

www.centralbank.gov.af

www.wikipedia.org

http://bineshnow.blogfa.com/post-32.aspx